123
Şəkil 4.5. Əmtəənin qiymətliliyinin subyektiv müəyyən edilməsinin nəzərə alınması
halların təsnifləşdirilməsi
.
Bəzi hallarda əmtəə və xidmətlərin ödənilməsi alıcıların özləri
tərəfindən deyil, üçüncü şəxslər tərəfindən, hansılar ki, bunu etməyə
müvəkkildilər, həyata keçirilir. Belə hala misal kimi bədbəxt
hadisələrdən sığortalanma çıxış edir. Əgər belə bir xidmətin
göstərilməsini həyata keçirməli olurlarsa da onda xərclərin bir hissəsinin
bəzən daha çox hissəsini sığorta şirkəti öz üzərinə götürür. Buna görə də
müqavilənin bağlanması zamanı sığorta polisinin alıcısı adətən onun
qiymətindən çıxış etmir. O, özünün sığorta xidmətlərinə münasibətdən
çıxış edir.
Digər başqa hallar da mövcuddur nə vaxt ki, əmtəələrin alıcı
tərəfindən psixoloci qəbulu müəyyənedici əhəmiyyətə malikdir, ən azı
isə heç olmasa nəzərə alınmalıdır (şəkil 4.5).
Nəhayət onu yadda saxlamaq lazımdır ki, hər bir potensial alıcıda
bu və ya digər əmtəənin ədalətli qiyməti haqda özünün subyektiv
təsəvvürü mövcuddur.
Алтернатив
ямтяялярин
Ямтяялярин уникаллыьы
Диэяр ямтяяйя чякилян
хяржлярин важиблийи
(зярурилийи)
Гиймятлярин маскалашмасы
Психолоъи гиймятляндирилян ямтяяляр
Йекун, сон нятижя цчцн истифадя
Ещтийатларын йарадылмасы цчцн
истифадя
Хяржлярин бюлцшмясинин
мцмкцнлцйц
Гиймятлилийин
психолоъи
«гябулунун»
нязяря алынмасы
щалы
124
Adətən qeyri-ədalətli qiymət kimi alıcılar elə qiymətləri hesab
edirlər ki, onların hesabına müəssisələr onların (alıcıların təsəvvüründə)
həddən artıq yüksək mənfəət əldə edirlər. Lakin adətən bu cür fikirlər
müəssisənin onların gəlirliyinin faktiki vəziyyəti haqda məlumatların
olmamasına əsaslanır və aşağı mənfəətli müəssisəyə aid edilə bilərlər.
Faktiki olaraq alıcıda aşağıdakı hallarda əmtəələrin qiymətlərinin
qeyri-ədalətliyi haqda subyektiv hiss etmələr (ohuhenie) formalaşır:
•
nə vaxt, əvvəllər mövcud olan qiymətlərlə müqayisədə
indiki qiymətlərin əsaslı şəkildə yüksəlməsi baş verir, hətda əgər bu
istehsal xərclərinin yüksəlməsilə və ya bazar situasiyanın dəyişməsilə
baş verirsə;
•
nə vaxt oxşar məhsulların qiymətilə həmin məhsula
oxşar situasiyalarda ödənilən qiymətlərin tutuşdurub müqayisəsi
edilməsi mümkündür;
•
nə
vaxt
verilmiş
əmtəə
həyat
səviyyəsinin
formalaşmasında mövcud rol oynayır. Əgər verilmiş əmtəə və ya xidmət
artıq əldə edilmiş həyat səviyyəsinin saxlanılması üçün əldə edilirsə,
onda onlara qiymətlərin yüksəlməsi alıcı tərəfindən subyektiv şəkildə
qeyri-ədalətli (ədalətsiz) kimi qəbul edilir. (Məsələn, məişət
elektrotexnikasına qiymətlərin yüksəlməsi). Əgər ki, verilmiş əmtəə adi
həyat səviyyəsinin yüksəlməsi üçün əldə edilirsə onda (qiymətlərin ona
yüksəlməsi alıcı tərəfindən mütləq şəkildə ədalətsiz kimi qəbul edilmir.
Alıcı tərəfindən qiymətlərin psixoloci qəbulunun nəzərə alınması
ilə yaxşı olardı ki, əvvəlcə maksimal qiyməti təyin edək, sonra isə
güzəştlər sisteminin qəbul edilsin, nəinki ona umerennuö «ədalətli»
qiyməti təyin etsinlər, sonra isə ona müxtəlif əlavələri tətbiq etmək.
§4.2. PREYSKURANTLARDAN VƏ MÜSABIQƏ
TENDERLƏRINDƏN (SATIŞLARDAN) ISTIFADƏ
Preyskurantlar əsasında qiymətlərin hesablanması çox vaxt sənaye
məhsuluna tətbiq edilir. Bu onu bildirir ki, eyni bir əmtəəyə bütün
alıcılar (mövcud preyskurantla reqlamentləşən eyni bir məbləği verməli
olurlar).
Qeyd edək ki, preyskurantlardan istifadəyə əsaslanmış
qiymətəmələgəlmə metodikasının praktik reallaşması alıcılar və satıcılar
arasında müqavilə münasibətlərinin bağlanmasını zamanı satılan
125
əmtəənin qiymətinə münasibətdə «bazar etmək» imkanını istisna etmir.
Fərdi alıcılar üçün bu imkan müqayisə ediləcək dərəcədə yüksək
deyildir. Topdansatış alıcıları üçün tender geniş hədlərdə baş verə bilər.
Qiymətlərin təyin edilməsi zamanı müzakirəyə, məhz hansı
preyskurantlardan və hansı həddə istifadə etmək, verilmiş əmtəəni hansı
müxtəlif növlüyə aid etmək, verilmiş əmtəənin məhz hansı tələbləri
ödəməsi, qəbul edilmiş skidka və güzəştlər sistemini əmtəələrin hansı
növlərinə və həcminə aid edilməsi, nəqliyyat xərclərini necə və hansı
tariflə nəzərə almaq və s. məruz qala bilər.
Preyskurantlar əsasında qiymətəmələgəlmənin məqsədləri ondan
ibarətdir ki, щярякятдя олан йекун гиймятин тяйинатлы цзря ващидлийи
щарада мцмкцндцрся, орада тяйин едилсин. Бу заман ашаьыдакы ясас
принсипляря ямял олунмалыдыр.
Qiymətlərin elmi əsaslandırılması və preyskurantların
seçilməsi prinsipi. Bu prinsip preyskurant kimi bazar iqtisadiyyatının
inkişafının obyektiv iqtisadi qanunların, tələb və təklif qanunları, eləcə
də elmi-texniki tərəqqinin qanun və tendensiyaların (reqlamentləşdirici
sənədlərin tərtib edilməsi zamanı) nəzərə alınmasının vacibliyindən
ibarətdir. Preyskurantların emi əsaslandırılmış şəkildə qurulması
mövcud qiymətlər sisteminin öyrənilməsinə əsaslanır. Istehsalın inkişafı
tendensiyaları xərclərin səviyyəsinin dəyişməsi və tələbin vəziyyətinin
dəyişməsi aşkar edilir.
Mə
qsə
dyönlülük prinsipi ondan ibarətdir ki, qiymət
preyskurantlarının işlənib hazırlanması və onların əsasında qiymətlərin
müəyyən edilməsi zamanı həll edilməsi üçün verilmiş istehsal-tədarük
fəaliyyətinin aparıldığı, həmin iqtisadi və sosial problemlər əzərdə
tutulmalıdır. Xüsusi halda prinsipcə yeni məhsullara müvəqqəti yüksək
qiymətlərin təyin edilməsinə yol verilir. Bu əmtəələrin yaradılmasını
və geniş şəkildə yayılmasını stimullaşdırmaq lazımdır. Bundan başqa
xüsusi olaraq satışı yüksək mənfəət gətirə bilən müəyyən növ
məhsularına da müvəqqəti yüksək qiymətlərin təyin edilməsinə rol
verilir. Bu mənfəət digər əmtəə növlərinin stimullaşdırılmasının
göstərilmiş məsələlər üçün, sosial məsələlərin həll edilməsi üçün və
yekun olaraq tam şəkildə iqtisadiyyatın inkişafı üçün istifadə edilə
bilər. Şübhəsiz ki, müxtəlif istehsalçıların prioritetləri və onların bu və
ya digər məhsullar üzrə ixtisaslaşması dəyişiləcəkdir. Müvafiq olaraq
qiymətlərin preyskurantları və onlarla işləmə metodikası daima
yenidənqurulmalı və aktuallaşmalıdır.