Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Akad. Z. M. Bünyadov adına ġərqĢünaslıq Ġnstitutu

73 
 
yetirilib.  Bunu  da  qeyd  etməliyik  ki,  bu  materialların  böyük  hissəsi  Azərbaycan 
dilinə ilk dəfədir ki, tərcümə edilir. 
 
 
 
Mənbələr 
 
1.
 
Yaqut əl-Həmavi. Mucəmu-l-udəbə; XVIII c, səh.59-61. 
2.
 
Ġbn ən-Nədim. əl-Fihrist. Beyrut. 1964. səh. 234-235. 
3.
 
Ġbn Hacər əl-Əskaləni. Lisənu-l-mizən, Beyrut. 1971. II nəĢr. V c.səh. 
100-102. 
4.
 
Əs-Subki. Tabakatu-Ģ-Ģəfiiyyəti-l-kubra. Qahirə. 1965. I nəĢr. III c, səh. 
120-126. 
5.
 
Əbu Bəkr Əhməd ibn Əli əl-Xətib əl-Bəğdədi. Tərix Bəğdəd. Beyrut. II 
c, səh. 162-164. 
6.
 
Mühəmməd    Baqir  Zeynu-l-abidin.  Kitəb  raudəti-l-cənnət  fi  əhvali-l-
uləmə va-s-sədət, 1306 h.i.. səh. 163-165. 
 
 
Əbu Cəfər Mühəmməd ibn Cərir ət-Təbəri 
«Tərix ər-rüsul va-l-müluk», 
II nəĢri, Qahirə, 1968 
II cild 
 
(səh. 98)   [Kisra
1
 ƏnuĢirvanın
2
 Ģahlığı haqqında hekayət] 
Sonra  Kisra  ƏnuĢirvan  ibn  Qubaz  ibn  Feyruz  ibn  Yəzdəcird  ibn  Bəhram 
Cur  Ģahlıq  etdi.  O,  Ģahlığa  gələn  kimi  fazusbanların
3
  dördünə  də  məktub  yazır  - 
bunların  hər  biri  Fars  məmləkətinin
4
  bir  əyalətinə,  həm  də  onların    tabeliyində  
olanlara  [ağalıq]    edirdi.      Məktubların    biri    də    Azərbaycan      fazusbanına  [idi]: 
«Rəhimli  və  mərhəmətli  Allahın adı ilə! Məlik Kisra  ibn Qubazdan Vara  ibn ən-
Nəxircana - Azərbaycan, Ərminiyə və onun həndəvərində [olan torpaqların] habelə 
Dünbavənd
5
,  Təbəristan
6
  və  onun  ətraf  [ərazilərinin]  fazusbanına  və  onun 
[hökmranlığını]  qəbul  edənlərə:  Salam!    Adamları    ən    çox  məyus  edən  Ģey  - 
onların  itirməyə  qorxduqları  bir  kimsəni  itirmələridir,  [onlara  görə  bu,]  xoĢ 
güzəranın  sonu,  fitnə-fəsadların  törənməsi,  habelə  onların  ən  fəzilətlisinin:  həm 
onun  özünün,  həm  məiyyətinin,  həm  var-dövlətinin,  həm  də    əzizinin  bəlalarla 
üzləĢməsi  [deməkdir].  (səh.  99)  Lakin  Biz  nə  məyus  [ola]  bilərik,  nə  də  qara 
camaat  üçün  ən  böyük  dərd  olan  bir  Ģeyin  itkisi  [ilə  razılaĢa]  bilərik.  Hər  hansı 
saleh hökmdarın itkisini ümumi bəlaya çevirmək də Bizə yaramaz». 
Elə  ki  Ģahlıq  Kisranın  əlində  möhkəmlənib  bərkidi,  o,  Fəsa
7
  əhlindən  olan 
ZərazuĢt  ibn  Xürrəkan
8
  adda  bir  fitnəçinin  məcusiyyətdə  yaratdığı  məzhəbə  son 

---

74 
 
qoyur. Camaat onun bu bidətini [qəbul edərək] ardınca getmiĢdi. O da bu iĢdə uğur 
qazanmıĢdı. 
Qara  camaatı  həmin  [məzhəbə]  çağıranlardan  biri  də 
məzəriyyəlilərdən  olan  bir  nəfər  idi  ki,  buna  da  Məzdək  ibn  Bamdəz
9
  deyərdilər. 
Onun adamlara  buyurub tərif və sövq etdiyi iĢlərdən biri də  -  mal-dövlət və əhlü-
əyal [məsələlərində] əl tutub bir-birlərinə kömək etmək [çağırıĢı] idi. O deyirdi ki, 
bu  -  Allahın  rəva  bildiyi  və  ondan  ötrü  ən  yaxĢı  mükafat  müəyyən  etdiyi  savab 
iĢdir;  həm  də  bu,  onun  verdiyi  buyruqlar,  onlara  etdiyi  dini  çağırıĢlar,  hətta 
olmadığı  təqdirdə  belə  əslində  təqdirəlayiq  bir  əməl,  bərabər  Ģərikliyə  razılıq 
deməkdir. Lakin o bu [məzhəbilə] səfilləri ağalara qarĢı qızıĢdırıb qaldırdı və onun 
ucbatından  [neçə-neçə]  alçaq  ins-cins  [giriĢib]  nəcabətlilərlə  qarıĢdı.  O, 
qoluzorlulara  güc  iĢlətməyə,  zalımlara  zülm  etməyə,  zinakarlara  öz  tamahlarına 
çatmağa - əvvəllər tamah  sala bilmədikləri kübar xanımları əldə etməyə  yol açdı. 
Adamlar  da  [bundan  əvvəl]  heç  vaxt  görmədikləri  bəlalara  düçar  oldular.  Onlar 
ZərəzüĢt  Xürrəkan  və  Məzdək  ibn  Bamdəzin  bidət  olaraq  yaratdıqları  hər  hansı 
Ģeyə  qarĢı  Kisranın  gördüyü  əməllərə  müqavimət  göstərdilər.  [Kisra]  onların  hər 
ikisinin bidətini yasaq etdi və onu bərk müdafiə edənlər və həmin [bidətdən] onlar 
üçün qadağan etdiklərindən əl çəkmək istəməyənlər arasından çoxlu adam, Mani
10
 
məzhəbindən  də  xeyli  camaat  qırdı.  Məcusların
11
  mövcud  olan  dini  icmasını  isə 
onlar üçün təsdiqləyib rəsmiləĢdirdi. 
Kisranın  Ģahlığından  əvvəl  isbahbəzlik
12
  -  qoĢunlara  baĢçılıq  [yalnız]  bir 
Ģəxs tərəfindən icra olunurdu və ölkə isbahbəzliyi [ancaq] ona məxsus idi. Kisra isə 
bu  baĢçılığı  və  rütbəni  dörd  isbahəz  arasında  bölüĢdürdü;  onlar  da  bunlardır:  əl-
MəĢriq,  bu  da  Xorasan  və  ona  qonĢu  ərazilərin  isbahəzi;  əl-Məğrib  isbahəzi; 
Nimruz, bu da Yəmən ölkəsinin isbahəzi, Azərbaycan və ona qonĢu torpaqların, bu 
da (səh. 100) xəzərlər ölkəsinin (və ona bitiĢik ərazilərin) isbahəzi. Öz Ģahlıq idarə 
üsulu  üçün  bunu  [lazım]  görərək  o,  döyüĢçüləri  silah  və  minik  heyvanları  ilə 
[təmin  edib]  gücləndirdi  və  [bir  zaman]  Fars  məmləkətinə  məxsus  ölkələri  
[yenidən] geri aldı: onların bəzisi müxtəlif səbəb və amillər üzündən Ģah Qubazın
13
 
əlindən  çıxaraq  milli      padĢahların,  o  cümlədən  əs-Sind,
14
  Bust,
l5
  ər-Rüxxac,
16
 
Zabulistan,
17
  Taxaristan,
18
  Dərdistan
19
  və  Kabulistan
20
  [padĢahlarının]  əlinə 
keçmiĢdi.  O,  əl-bəriz
21
  adlanan  bir  millət  içində  böyük  qırğın  törətdi,  qalan 
[hissəsini]  isə  öz  yurdundan  köçürərək  məmləkətinə  [daxil]  olan  ölkələrin 
[müxtəlif]  yerlərində  məskunlaĢdırdı.  Onlar da  köləliklə  ona  tabe  oldular. [Kisra] 
onlardan  öz  müharibələrində  istifadə  etdi.  Onun  əmri  ilə  sul
22
  adlanan  baĢqa  bir 
millət də əsarətə alındı. Onun yanına [əsirlər] gətirildi və onun əmri ilə onlar qətlə 
yetirildilər.  Onlardan  ancaq  səksən  nəfər  pəhləvan  döyüĢçünü  o  sağ  saxladı: 
bunları da ġəhram Feyruzda
23
 yerləĢdirmək sərəncamı verdi və öz müharibələrində 
onlardan istifadə etdi. 
Abxiz
24
 deyilən bir millət, bəncər
25
 deyilən bir millət, bələncər
26
 deyilən bir 
millət və allan
27
  deyilən bir millət onun ölkəsinə yürüĢ etmək üçün bir araya gəlir 
və  [ölkə]  əhalisi  üzərinə  basqın  etmək  məqsədilə  Ərminiyə  [hüdudlarına] 

---