BABA MƏHƏRRƏMLİ
q
əd.yap. sup (262, 18, 66), lat. sugo, qəd.isl. suga
(ЭСРус.Я, 372), qəd.alm. sugan (196, 135), türk.dil. sor-,
ing. suck, alm. saugen, rus.
сосать “sormaq” . Həmin söz-
l
ərin anlautu *so- kök morfemi ilə bağlıdır. Bu kök mor-
femin m
ənşəyi həmin feillərin adlandırdığı prosesdə dodaq-
ların çıxartdığı səslə birbaşa bağlıdır. Burada kök sözlərin
fonosemantik mahiyy
ətini, funksiyasını unutmaq olmaz.
Dild
ə ilkin sözlər ayrı-ayrı səslər formasında təşəkkül tap-
mışdır, çox güman ki, həmin səslər vaxtilə müəyyən se-
man
tik yük daşımışdır.
Araşdırmalar ideofonların ilk sözlərin təməlini yarat-
dığını, söz köklərinin tarixi-etimoloji strukturunu formalaş-
dırdığını təsdiqləyir. Məsələn, Q.E.Kornilov müxtəlif dil-
l
ərdə, o cümlədən türk və hind-Avropa dillərində kap- kö-
künün “tutmaq” anla
mını ifadə etməsinin səbəbini k- ide-
ofonunun prosesin q
əfil baş verməsini əks etdirməsi ilə
izah edir (184, 8). A.M.Qazov-Qinzberq d
ə sami dillərində
KPP kökünün “ qapmaq” seman
tikasını əks etdirdiyini gös-
t
ərmişdir (138, 56). Həmin kök qohum olmayan dillərdə
oxşar semantikalı derivatlar üçün ilkin baza, təməl rolunu
oy
namışdır. H.Mirzəyev yazır ki, maraqlı cəhət odur ki, qa
forması ilə başlayan feillərdə “sıxmaq, bərkitmək, tutmaq”,
ba il
ə başlayanlarda isə bir-birinə “bağlamaq, keçirtmək,
yaxın çəkmək” mənaları özünü mühafizə etməkdədir (55,
44). Bel
əliklə, səs simvolizmini, imitativlərin mahiyyətini
açmadan rekonstruksiya aparmaq d
əqiq elmi nəticə vermir.
N
əzərə alaq ki, müxtəlifsistemli dillərdə *ka- morfemindən
onlarla yeni söz kökü forma
laşmışdır. İlk sözlərin məz-
munu konkret, sad
ə, elementar, monosemantik olmuşdur,
çünki q
ədim insanın təfəkkürü elə də dərin deyildi ki, onu
62
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
əhatə edən dünyanı tam analiz edə bilsin. Buna görə də
ilkin sözl
ərin səs tərkibi də sadə idi (167, 96). İlkin təqlid
əsasında yaranan köklərin abstrakt məfhum bildirdiyini
iddia etm
ək məntiqli deyil.
Müxt
əlifsistemli dillərdə səs təqlidi ilə oxşar sözlərin
yaranmasını bəşər təfəkkürünün eyniliyi ilə də izah etmək
mümkündür. B
əzi bu tipli sözlərin analoji forma və məna
daşıması təsadüfi ola bilər. Məsələn, Azərb. çat, çatlamaq,
ing. chapped (ç
əpt) “çatlamaq”, Azərb. tappıltı, tappıl-
damaq, ing. tap (t
əp) “tappıldamaq” və s. Bu cür misalların
sa
yını daha da artırmaq mümkündür. Qədim türk dillərində
çağ-çuğ, çak “səs” anlamını ifadə etmişdir (DLT, IV, 125).
Çağır- və çığır- sözlərinin kökündə məhz *ça kök morfemi
da
yanır. Qədim türkcədəki çav “şan-şöhrət, səs” (DLT, IV,
133),
çavuş “hərbi rütbə” sözləri də bu kökdəndir. Mü-
qayis
ə edək: Yenisey yazılarında: çab “şayiə, xəbər, söh-
b
ət”, sab “söz” (116, 59), qırğ. çuu “səs-küy”, çır “qışqı-
rıq”, qaz. şuv “çığırtı”, qəd.uyğ. çav “söhbət, danışıq”.
B.M.Yunus
əliyev Orxon yazılarındakı çab “söhbət, danı-
şıq” sözünün *çap kökündən yarandığını göstərir (295,
160). M.Kaşğari çağı sözünü “gurultu” mənasında izah edir
(DLTT, IV, 90). Dem
əli, dilimizdəki çağır- feilinin də kö-
kü buradandır. B.Xəlilov ça- sinkretik kökünün “səs, səs-
küy, hay-
küy, çığırtı, bağırtı” anlamlarında olan bir qrup
sözd
ə mühafizə olunduğunu göstərir (33, 36). Qədim qay-
naqlarda bu kökd
ən yaranmış çavıkmak feili “şöhrət qazan-
maq” m
ənasında işlənmişdir: er çavıktı “Adam şöhrət sa-
hibi oldu” (DLTT, II, 117). Ümumiyy
ətlə, müxtəlifsistemli
dill
ərdə bəzi ekspressivlik, emosionallıq bildirən sözlərin
fonetik v
ə semantik cəhətdən uyğunluğu təsadüfi xarakter
63
BABA MƏHƏRRƏMLİ
daşıya bilər. Ancaq bu fikri müxtəlifsistemli dillərdə olan
bütün analoji sözl
ərə şamil etmək olmaz.
Az
ərbaycan dilindəki qax- “vurmaq” - çax- “çaxmaq”
feill
ərinin eynimənşəliliyini səs simvolizminə əsasən izah et-
m
ək mümkündür. Əlbəttə, bu cür sözlərin müxtəlif dillərdə
zahiri b
ənzərliyi təsadüfi ola bilər. Lakin müxtəlifsistemli dil-
l
ərdə şaxələnmiş, derivasiyaya uğramış, yeni mənalar və bi-
çiml
ər qazanmış ortaq köklər var. Həmin köklər fərqli dillərin
q
ədim abidələrində, etimoloji lüğətlərində əksini tapmışdır.
S
əs təqlidi kök sözlərin əsas yaranma mənbələrindən
biridir. M
əsələn, əksər qədim qaynaqlarda *ka- “bağlamaq,
örtm
ək, qutu, qab” morfemi işlənmişdir. Türk dillərinin
ilkin m
ənbələrində *ka- morfemi müstəqil şəkildə qeydə
alınmışdır və onu bərpa etməyə heç bir ehtiyac yoxdur.
B
əzi türk dillərində bu kökün ilkin forması mühafizə
edilmişdir: dolq. kaa “qutu” (СДР, 30). Müqayisə edək:
q
əd.Mis. gu “qutu” (EHie.D, 805). Ancaq B.Budayev
kalmık dilindəki kaa “bağlamaq”, qədim monqol dilindəki
xaqa
“bağlamaq” sözlərinin kök morfeminin *kava “bağ-
lamaq” oldu
ğunu ehtimal edir (128, 97). Əslində, türk dil-
l
ərinin ilkin yazılı qaynaqlarında bu kök morfem ka // qa biçi-
mind
ə işlənmişdir (ДТС, 399). Bu kökün arxetipinin ikihecalı
formada b
ərpasının heç bir elmi əsası yoxdur.
Az
ərbaycan dilindəki öküz, monqol dilindəki uxer
“öküz” sözl
ərinin səs təqlidindən formalaşmasını buryat,
monqol dill
ərindəki üxer, qazax dilindəki ökir-, türkmən
dilind
əki öqir-, başqırd dilindəki üker- feillərinin “nərildə-
m
ək, böyürmək” mənasında işlənməsi sübut edir. B.M.Yu-
nus
əliyev bu sözlərin * ö- kök morfemindən yarandığını
göst
ərir (295, 161). Müqayisə edək: ing. ox “öküz”.
64
Dostları ilə paylaş: |