Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI lin ə aid təkhecalı söz kökləri V, CV, VC və CVC quruluşun- dadır. Onların da içərisində CVC forması kəmiyyətcə daha çoxdur (297, 287). A.Vamberi q ədim türk söz kökünü CVC biçimli hesab edir (171, 14-15). A.N.Kononov türk dill əri üçün V, CV, CVC for- malarının daha qədim olduğunu göstərir (179, 76). Altay dill ərində CVC strukturlu köklərin ilkinliyi ideyasını İ.V.Kormuşin və E.D.Polivanov da dəstəkləyirlər (113, 145). Türkologiyada bu ide yanın ən ardıcıl tərəfdarı N.A.Baskakovdur. O göst ərir ki, CVC tipi həm qədim, həm d ə müasir türk dillərindəki söz köklərinin 76%-ni təşkil edir (113, 145-146). N.A.Baskakov samit+sait+samit heca tipini daha q ədim sayır, çünki əski türkdilli qaynaqlarda hə- min forma daha çox işlənmişdir (115, 26-30). Göründüyü kimi, N.A.Baskakov burada statistikaya əsaslanır. A.M.Şer- bak da CVC for masının ilkinliyi ideyasını müdafiə edir. O, yazır ki, bəzi türkoloqlar kök hecaların ən tipik növü kimi samit+sait+samit modelini əsas hesab edirlər ki, digər heca tipl əri də ondan yaranmışdır (290, 109). Ç ağdaş türk dillərində CVC formasında olan köklərin bir qismi VC forma sından təşəkkül tapmışdır. Məsələn, Az ərbaycan dilində hür- feilinin ilkin forması ür- şəklində olmuşdur: Köpək nə kirüsün, nə ürsün (Oğuz., 162); it ürdi “İt hürdü” (ДТС, 626). Deməli, Azərbaycan dilində hür- feilinin CVC for ması həmin kökün önünə h səsinin artı- rılması nəticəsində əmələ gəlmişdir. Eyni fikri vur- feili haqqında da demək mümkündür, çünki həmin feilin də ilkin forması ur- şəklindədir (ПДП, 438); ol ani urdı “O, ona z ərbə vurdu” (ДТС, 614). Müasir türk dillərində söz 163 BABA MƏHƏRRƏMLİ başında v, h protetikliyi ilə VC köklərindən təşəkkül tapan CVC formalı köklər mövcuddur. Əski türk söz formalarından biri kimi qəbul etdiyimiz samit+sait+samit modeli h əm qədim, həm də çağdaş türk söz kökl əri içərisində aparıcı yer tutur. Məsələn, qaq. qit- “getm ək”, qırğ. kel-, kec (“gec”), san (“say”), qaç-, tat, tam (“dam”), tay (“ana t ərəfdən qohum”, Azərbaycan dilindəki dayı sözünün kökü- B.M.), qat (“hissə”), türk. kat “mər- t əbə”, başq. buy (“uzunluq, boy”), buş (“boş”) və s. B əzi CVC tipli köklər tarixən CV tipli kök morfemlər- d ən törəmişdir. Məsələn, V.Aslanov çağdaş Azərbaycan di- lind ə işlənən dəl- və deş- feil köklərinin, əslində, *tə- kök morfemind ən yarandığını göstərir. Türkoloqun fikrincə, -l- v ə -ş- bu feillərdə şəkilçi morfemlərdir (12 ,II, 31). Azər- baycan dilind ə işlənən güd- feili tarixən kü- “qorumaq, mü- hafiz ə etmək” kökündən yaranmışdır (ДТС, 322). A.T.Kay- darov qov- // kov- feilinin ku- kökünd ən törədiyini ehtimal edir (171 , 250). Əslində, qov- feili nostratik mənşəli *ke- “h ərəkət etmək” feilinin derivatlarından biridir. Türk dill ərində CVC quruluşlu söz köklərinin sayı f ərqlidir. Çağdaş qazax dilində 179 CVC quruluşlu kök mor- fem işlənir, yəni bu tipli köklər təkhecalı sözlər arasında 78, 1% t əşkil edir (113, 146). Müasir qırğız dilində təkhecalı kökl ər içərisində CVC tipli morfemlər 60%-dir. E.R.Tenişev salar dilind ə 1000-ə qədər təkhecalı kökün işləndiyini qeyd edir. Onların statistikası aşağıdakı kimidir: V-50, VC-170, CV-300, CVC-437, CVCC-23 (171, 39). N.Avazbayevin hesab lamalarına görə, müasir özbək dilində CVC heca tipləri lüğətlərdə 59%, mətnlərdə isə 65% təşkil edir. Onun t ədqiqatının nəticəsinə əsasən, CV heca tipi hind-Avropa, 164 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI CVC heca tipi is ə türk dilləri üçün xarakterikdir (97, 27, 35). Xakas dilind ə 450 CVC quruluşlu kök işlənməkdədir (303). Q.Kaliyev daha çox q ədim türk mənşəli VC və CVC kök tip- l ərinin qazax ədəbi dilində daşlaşdığını, qazax şivələrində is ə müstəqil işləndiyini göstərir (173, 185). B.X əlilovun qənaətinə görə, CVC tipli feillərin hamısı CV formalı köklərdən yaranmışdır. O, CVC şəklində olan feill əri ilkin kök deyil, gövdə adlandırır (32, 119, 179). Lakin bu fikri bütün CVC tipli kökl ərə şamil etmək olmaz. Onların da bir qismi ilkin köklərdir. Türk dillərində CVC tipli kök sözl ərin bəzilərinin praformaları həm qədim yazılı qaynaqlarda, h əm də müasir türk dillərinin dialekt və şivə- l ərində qorunur. Məsələn, yay (“ox atmaq üçün silah nö- vü”) sözünün kökü olan ya- forması (ДТС, 221) uyğur di- linin Hami l əhcəsində mühafizə olunmuşdur (199, 153). Y əni türk dillərinin müxtəlif dialekt və şivələrində qədim söz formaları qorunmuşdur. Ancaq elə söz formaları var ki, onların arxetipini bərpa etmək üçün tipoloji araşdırmalara, d ərin müqayisəli-tarixi təhlillərə ehtiyac var. Qədim türk yazılı abidələrində müxtəlif semantikalı CVC quruluşlu kök morfeml ər işlənmişdir. Təbii ki, çağdaş türk dillərindəki CVC tipli sözl ərin hamısı kök morfem hesab oluna bilməz, çünki onların da bir qismi etimoloji baxımdan düzəltmədir. M əsələn, başq. kaz, Azərb. qaz “quş növü”. Çağdaş türk dill əri üçün bu söz quruluşca sadədir, ancaq tarixi-etimoloji yönd ən baxsaq, *ka // *qa praformalı kökdən yaranmışdır. CVC tipi türk dill ərinin ən qədim heca formalarından biridir v ə onların bir qismi törəmə deyil, ilkinliyi, qədimliyi əks etdirir. Biz bəzi türkoloqlar tərəfindən iddia edildiyi kimi, q ədim türk söz kökünün yalnız bir strukturlu olması 165 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|