Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ maq”) feili durur. Q ədim özbək dilində öq sözü “ağıl” mə- nasını ifadə etmişdir (277, II, 183). Müasir dilimizdə iş- l ənən öyüd, öcəş-, öyrən- sözləri də qədim *ö- morfe- mind ən törəmişdir. İlkin söz köklərinə müəyyən ünsürlərin artırılması ilə yeni sözlərin yaranması vaxtilə söz yaradıcı- lığının əsas üsullarından biri olmuşdur. Müasir türk dill ərində quruluşca sadə hesab olunan söz kökl ərinin əksəriyyəti tarixi baxımdan düzəltmədir. Əgər şumer dilində e “ev”, a “ata” mənasında işlənibsə, dem əli, müasir dilimizdə işlənən ev, ata sözləri diaxronik baxımdan düzəltmə sözlər sayılmalıdır. B.Atalay qeyd edir ki, şumer dilindəki a sözü (“ata, yemək, yağış, su, almaq”) türk dill ərində işlənən aş, ata, ağız, almaq sözlərinin eti- moloji əsasında dayanır (81, 9). Alimlərin mülahizələrinə gör ə, ən qədim insanların nitqi birhecalı, dəyişməyən və bir-biril ə bağlanmayan sözlərdən ibarət olmuşdur (40, 15). Müasir türk dill ərində tək sait quruluşlu sözlər, əsasən, müxt əlif hissiyyatları ifadə edən nidalardır. Vaxtilə müs- t əqil leksem kimi işlənən bu cür kök sözlərin çoxu türk dill ərinin lüğət tərkibini artıq çoxdan tərk etmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, tək sait quruluşlu kök- l ərin özünün törəmə olduğunu söyləyən dilçilər də var. Lakin biz bu fikirl ərlə razılaşmırıq. Səbəbi aşağıdakılardır: 1) Q ədim türk söz köklərinin yalnız bir formadan ibar ət olması fikri inandırıcı deyil; 2) Q ədim türk söz köklərində ancaq samit səslərin əsas rol oynaması fikri real zəmindən uzaqdır; 3) Artiku lyasiya baxımından sait səslərin samit s əslərə nisbətən asan yaranması fikrimizi təsdiq edir; 160 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI 4) Kök morfeml ər struktur baxımdan mürəkkəbdən sa- d əyə doğru deyil, sadədən mürəkkəbə doğru inkişaf etmişdir. Müqayis ə üçün qeyd edək ki, qədim hind-Avropa dil- l ərində də V (sait) quruluşlu köklər işlənmişdir. Ancaq öncə d ə qeyd etdiyimiz kimi, hind-Avropa dillərinin araşdır- maçıları çox vaxt bu faktı təkzib edirlər. Biz türk dillərində V (sait) quruluşlu kökləri ilkin söz formalarına aid edirik, ancaq protodil üçün h əmin köklər törəmə ola bilər. E.V.Se- vortyan er- “çatmaq” feilinin e- kökünd ən yarandığını qeyd edir. O, e- sözünün iki m ənasını verir: 1) “olmaq”; 2) “nə- y əsə aid”. Müəllif e- kökündən er- “çatmaq”, er kökündən is ə arıg “dayanacaq”, ergü “yaşayış yeri” sözlərinin yaran- dığını qeyd edir (ЭСТЯ, I, 218). Qədim e- kökü müasir türk dill ərində işlənən er- // ir- “gəlmək, çatmaq” feilində daşlaşmışdır. Həmin kökün koreya dilində o- “olmaq”, tunqus-mancur dill ərində ı- “olmaq” paralelləri mövcuddur. B.X əlilovun qeyd etdiyinə görə, erdi, irdi, idi, imiş köm əkçi feillərinin mənşəyində i- “göndərmək, yollamaq” kökü durur (33, 45). “Kitabi-D ədə Qorqud” dastanında i- (-mək) “olmaq” anla mındadır: Tənri verən canın, seyranda imiş indi, dəxi; Qazan, oğlan avda idügin andan biləyin kim, yorğun atun- la, güd əlmiş cidanla ardına”, – dedi; Dərsə xan oğlancuğu idüyin bilm ədi, qarşu gəldi; soylar, görəlim xanım, nə soy- lar (KDQİL, 96). İ- // ı- kökü Orxon-Yenisey abidələrində işlənən id- // ıd- “göndərmək, aparmaq, yola salmaq” sö- zünd ə qalmışdır: Tokız oğuz bodun yerin, subın ıdıp Tab- ğaçğaru bardı (Bilgə Xaqan): “Doqquz oğuz xalqı yerini, suyunu (v ətənini) buraxıb Tabğaça tərəf getdi” (60, 106). 161 BABA MƏHƏRRƏMLİ Apardığımız tədqiqat nəticəsində qədim türk dillərin- d ə V (sait) quruluşlu aşağıdakı kök morfemlərin olduğunu mü əyyənləşdirmişik. Bu köklər türk dillərinə aid ən qədim yazılı qaynaqlara, etimoloji lüğətlərə, tarixi araşdırmalara əsasən bərpa edilir: *ö- “fikirləşmək”, *u- “bacarmaq”, *u “yatmaq, yuxu”, *u- “dözm ək”, *ü- “toplamaq, yığmaq”, *e- “olmaq”, * ı “ağac, kol”, *ı- “göndərmək”, “yığmaq”, *i “iy”, i- “olmaq”. Bel əliklə, V (sait) quruluşlu kök morfemlərin qədim türk dill ərində mövcudluğu danılmaz fakt kimi ortaya çıxır. Bu tip kökl ərin müasir türk dillərində azlığı qədimdə onların mövcudluğunu heç də inkar etmir. Dünya dillərində yazı- yaq ədərki dövrlərdə V (sait) quruluşlu kök morfemlər ki- fay ət qədər çox olmuşdur. Sonradan isə onlar morfonoloji və fonose mantik inkişaf nəticəsində dəyişikliklərə məruz qa- laraq öz ilkin for malarını itirmişdir. Türkologiyada qədim söz struktur larından biri kimi adı hallandırılan köklərdən biri d ə CVC (samit+sait+samit) heca tipidir. Statistikaya əsas- lan saq, çağdaş türk dillərində təkhecalı morfemlər içərisində samit+sait+samit tipli kökl ər üstünlük təşkil edir. Müasir türk dill ərinin lüğət fondunda daşlaşmış çoxlu miqdarda lekseml ər var ki, onlarda kök+şəkilçi sərhədini v ə ya münasibətini araşdırmaq üçün həmin sözlərdə tarixən baş verən fonetik və morfoloji inkişaf proseslərini izləmək lazımdır. Kökü, mənşəyi bir olan çağdaş türk dillərində CVC heca tipli söz kökl ərinin say nisbəti fərqlidir. Bunun da s əbəbi çoxəsrlik inkişafın, türk dillərinin parçalanma- sının nəticəsidir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, türk dillə- rinin kök morfeml əri ilə uyğunluq təşkil edən şumer dilinə aid söz kökl ərinin əksəriyyəti monosillabikdir. Şumer di- 162 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|