Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI s əlidir. Buna görə də onların mənşəyi naməlumdur (290, 142). Bel əliklə, türkologiyada V (sait) quruluşlu köklərin m ənşəyi haqqında olan fikirlərdə qeyri-müəyyənlik var. Türk dill əri ilə çoxsaylı leksik paralellərə malik olan şumer dilində V (sait) quruluşlu sözlər işlənmişdir: a “ata”, “göz yaşı”, “tufan”, e “ev”, “ailə”, “məbəd”, ı “bitki, ot” (81, 9). K.M.Musayev, V.Aslanov, F.C əlilov, V.L.Kotviç, B.M.Yunus əliyev, A.T.Kaydarov, Ə.Rəcəbli, B.Xəlilov V quruluşlu söz köklərini türk dilləri üçün ən qədim söz struk- turlar ından biri hesab edirlər. Biz də bu qənaətə gəlirik. Orxon-Yenisey abid ələrində işlənən V (sait) quruluşlu kökl ər bunlardır: u “yuxu” (Gül Tigin, Tonyukuk), ı “ağac, bitki” (Tonyukuk), ö- “duymaq, düşünmək, anlamaq” (Gül Tigin, Irk Bitik), u- “bacarmaq, olmaq” (Gül Tigin, Turfan), i- “etm ək” (Moyun Çor, Gül Tigin, Küli Çor), ü- “yığmaq, birl əşdirmək” (Gül Tigin, Bilgə Xaqan) (60, 357, 372, 380, 381). G.Klausonun eti moloji lüğətində qeyd edilir ki, bir saitd ən ibarət söz kökləri türk dillərində o qədər də çox deyil. O, bel ə sözlərə aşağıdakıları nümunə göstərmişdir: o “müdafi ə”, u- “olmaq”, ö- “fikirləşmək, xatırlamaq”, u “yuxu”, u- “bacarmaq, mümkün olmaq”, ı “kol” (GC, 2). “Q ədim türk lüğəti”ndə aşağıdakı V (sait) tipli söz kökl əri verilmişdir: 1) ö – “fikirl əşmək, “duymaq, anlamaq”: menŋä acγїl emdi ešitmiš ömiš : “İndi mənə de görüm, nə eşitmisən, nə haqqında fikirləşmisən” (ДТС, 375); 2) u – “yuxu”: qırqїzїγ uqa basdїmїz “Yuxuda qırğızların üstünə hücum çəkdik” (ДТС, 603); 3) u – “dözm ək, sinə gərmək”: saqїnč qa δγu birlä özüm umadї: “Mən kədərli fikirlərə dözə bilmədim” (ДТС, 603); 157 BABA MƏHƏRRƏMLİ 4) u – “bacarmaq”; üč oγlanїmїn ulγa[d] turu umadїm “M ən üç oğlumu böyütməyi bacara bilmədim” (ДТС, 603); 5) ı – “bitki, ağac” (ДТС, 216). Müasir türk dill ərində həmin köklər, əsasən, aseman- tikl əşmişdir. Məsələn, ağac sözünün kökü qədim ı (“ağac, me şə”) morfemidir. Bəzi türk dillərində indi də ağac sö- zünün ığac şəklində işlənməsi fikrimizin doğruluğunu təs- diq edir. Türk dill ərində iğac // ağac // ağış // ağaş // ıyaş forma larında işlənən bu söz “bitki, ölçü vahidi, odun, kol, meşə” mənalarındadır. Şumer dilində u kökü “yatmaq” anlamını ifadə etmişdir (SL, 4). Deməli, dilimizdəki uzan- sözünün kökü *u “yuxu” kök morfemidir. M əlum d>z, d>y keçidl əri türk dillərinin tarixi fonologiyası üçün səciyyə- vidir. Q ədim özbək dilində d // z refleksi ilə uzı- “yatmaq” fe ili işlənmişdir (277, II, 431). Müqayisə edək: kom.-perm. uzьnı “yatmaq”, udm. izın “yatmaq”, qəd.perm. *uz “yat- maq” (КЭСКЯ, 296), kom.-perm. un, udm. um, mord. udoms, mans. ul əm “yuxu” (КЭСКЯ, 297). Sonradan bu kökd ən d~y əvəzlənməsinə əsasən uy- // ud-, uyu-, uyku // uyğu, udıq “yuxu”, udıt- “yatmaq” (ДТС, 605) sözləri ya- ran mışdır. U- “yatmaq, yuxu” morfemi müasir türk dillə- rind ə işlənən aşağıdakı sözlərin tərkibində mühafizə olun- muşdur: Azərb. yuxu, türk. uyumak “yatmaq”, uyku “yuxu”, türkm. ukı, yak. uu “yuxu”, s.uyğ. uzu- “yatmaq”, dolq. utuy “yat maq” (ДРС, 77). Rus dilində işlənən уют (“rahat- lıq”) sözü də türk mənşəlidir. Orxon-Yenisey abidələrində işlənən uyğu “yuxu”, udıcık “yatmaq”, udı- “yuxulamaq” (QTAS, 114-115) sözl əri u “yuxu” kökünün derivatlarıdır. Türkm ən yazılı qaynaqlarında uymak “yatmaq” anlamında- dır: Oyandırsak uymuş bakqtı (TKES, 396). Xakas dialekt- 158 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI l ərində uzu- yatmaq” feili işlənir (147, 12). Bu söz də q ədim türk sözlərindəki ənənəvi d // z refleksini əks etdirir. Q.Bağırov abidələrin dilindəki faktlara əsaslanaraq, oyan- feilinin m ənşəyini u “yuxu” morfemi ilə bağlayır (14, 122). H əmin ehtimal inandırıcıdır. Q ədim türk dialektlərində u- “bacarmaq” kökü işlən- mişdir (ДТД, 133). Fikrimizcə, dilimizdə işlənən uğur sö- zünün kökü q ədim u- (“bacarmaq”) morfemidir. Yəni qə- dim u- morfemi uğur sözündə (*u+ğur) asemantikləşməyə m əruz qalmışdır. *U- “bacarmaq” feilinin kökü yakut dilin- d əki uy “bacarıq” sözündə də qorunmuşdur. Bu qədim kö- kü özünd ə mühafizə edən sözlərdən biri oğan “Allah” lek- semidir. V.Aslanov h əmin sözün kökünü u- “bacarmaq” feili il ə əlaqələndirir (12, II, 268). N.A.Baskakov (115, 42), M.Seyidov (68, 257) da h əmin fikri irəli sürür. U- “bacar- maq” feili ondan tör əmə uğan // oğan “Allah, tanrı”, oğan “qüdr ətli, qüvvətli” sözlərində daşlaşmışdır. Uğan // oğan sözü q ədim türk yazılı qaynaqlarında aktiv işlənmişdir: Kaçan ölüp gurg ə kirsə, gurı kingür, Uğan İzim, Rahim, Rahman, rahməti bar (ƏY, 41). Bu söz q ıpçaq yazılı abidəsi “Houtsma” lüğətində oğan (“Allah, yaradan, törədən”) (188, 174), XV əsrə aid yazılı abidələrdə uğan (“Allah”) biçimlərində işlənmişdir. T ürk yazılı abidələrində işlənən öd // öt “öyüd”, ödük “n əsihət”, od- “anlamaq”, ökünc “öyünmə”, ög- “öyrən- m ək”, ögə “müdrik”, ögləş- “məsləhətləşmək”, ögür- “dü- şündürmək”, ötlə- “nəsihət vermək” (QTAS, 81, 84, 88) sözl ərinin etimoloji əsasında qədim *ö- (“düşünmək, anla- 159 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|