Azərbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
77 təĢkil edən geniĢ xalq kütləsinin mənafeyi əleyhinə birləĢirdi. Belə bir ziddiyyət dövrün məĢhur mütəfəkkir və filosofu Övhədi Marağinin (1274- 1338) əsərlərində də öz əksini tapmıĢdır. Övhədi Ģəhərdə dövlət məmurlarının özbaĢınalığını və rüĢvətxorluğunu tənqid atəĢinə tutmuĢdur. O, «Cami-cəm» adlı əsərində yazır: «Oğru Ģəhnə ilə Ģərik olduqda, küçələrdə əsəs çerik (gecə nəzarətçisi, muzdla tutulmuĢ əsgər - S. O.) olar. Kənd karvanını oğurlayırlar, Ģəhər Ģəhnəsi hər ikisinin malını aparır. ġəhərdə əsas olmadıqda, Ģəhnənin qaqalarının qırıĢığı kifayət edər» [267]. Övhədi Maraği dövrün hökmdarlarını və onların caniĢinlərinin rüĢvətxorluğu barədə yazır: «Son rüĢvət istəmirsənsə, nayiblərinə də bir çarə qıl» [268]. Övhədi baĢqa bir yerdə kəndlilərin iĢləyib zəhmət çəkməsindən, kətxudaların və çəriklərin isə müftə yeməsindən danıĢaraq yazır: «Kəndli iki ayda bir dəfə ət yeyir. ġahın çəriki isə hər gün qızardılmıĢ toyuq yeyir. Kəndlilərin iĢlək əlləri dəri kimi kardan düĢmüĢdür. Kətxuda yumĢaq əlini uzadaraq deyir ki, gətir. Onun əlindən çörək yeyərkən paralanmıĢ əlinə də bir nəzər sal» [269]. ġəhər sənətkarları, xırda tacirlər, müxtəlif peĢə sahibləri, yoxsullar vergilərin ağırlığı və dövlət məmurlarının özbaĢınalığından cana gəlmiĢdilər. Xırda alverçilər iri tacir və feodallardan sələmlə pul alırdılar. Borcunu vaxtında verə bilməyənlərin əmlakı əlindən alınmaqla özləri də arvad-uĢaqları ilə birlikdə əsir alınırdılar [270]. Sənətkarlar özləri də mahiyyətcə eyni vəziyyətdə deyildilər. Saray və ayrı-ayrı feodalların karxana və emalatxanalarında iĢləyən sənətkarların vəziyyəti daha ağır idi. Qazan xanın əmrilə saray karxanalarında silahqayıran bir çox sənətkarlar iĢləyirdi. Qazan xan onları «bizim ovzan və əsirlərdir» [271] deyə qeyd etmiĢdir. Beləliklə, azad sənətkarlarla yanaĢı, qul sənətkarlar da var idi. Bunlar hüquqi cəhətdən azad sənətkarlardan xeyli fərqlənirdilər. Azad sənətkarlar öz sərmayələri ilə bazarlarda silah qayırıb satırdılarsa, qul sənətkarlar bir qarın yeməyə səhərdən axĢama qədər karxanada iĢləməli və qoyulmuĢ norma əsasında silah qayırıb dövlətə təhvil verməli idilər [272]. Azlıq təĢkil edən və Ģəhərin idarə olunmasında mühüm rol oynayan bir qrup feodal və məmurlardan baĢqa Ģəhər əhalisinin əksəriyyətini təĢkil edən sənətkar, alverçi və digər peĢə sahiblərinin vəziyyəti olduqca ağır idi. Təsadüfi deyildir ki, Marko Polo Təbriz əhalisinin vəziyyətindən bəhs edərək yazır: «Əcnəbilərlə ticarət edənlər tez varlanırlar, lakin Ģəhərin əhalisi ümumiyyətlə yoxsuldur» [273]. . Təbriz əhalisinin bir hissəsi sənət və peĢəsi olmayan tam yoxsullardan ibarət idi. Bunların sayı o qədər çox idi ki, Ģahlar Təbrizə daxil olarkən onlara sədəqə verirdilər. Hətta Təbrizdə onları sakitləĢdirmək məqsədilə «Dar-ül- mesakin» («Yoxsullar evi») tikdirmiĢdilər. ġəhristani-RəĢidi və ġam Qazanda belə evlər var idi. ġəhristani-RəĢididə iki böyük qazan - «Dike meskinan» 78 («Yoxsullar qazanı») qoyulmuĢdu. Orada yoxsullar üçün xörək biĢirib pulsuz paylayırdılar. Yoxsullara gündə iki batman çörək və saxsı qabda bir az ət xörəyi verilirdi. Qapıçı yoxsulları növbə ilə içəri buraxırdı. Orada hamı sıra ilə oturur, növbə ilə hər 10 nəfərə 10 qab umac aĢı verilirdi. Yeyib qabı təhvil verdikdən sonra digər 10 nəfərə yemək paylanırdı. Bu qayda ilə 100 nəfər yedikdən sonra digər 100 nəfər içəri buraxılırdı [274]. Bundan əlavə, Qazan xan Təbrizə daxil olarkən yoxsullara sədəqə verirdi. RəĢidəddin yazır ki, Qazan xan h. 696-cı il zilhiccə ayında (sentyabr 1297) Təbrizə daxil olarkən fəqir və yoxsullara xeyli mal sədəqə verdi [275]. Dövlət və ayrı-ayrı feodalların hesabına yoxsul evlərinin tikilməsi, orada onlara pulsuz yemək verilməsi Ģahların yoxsullara sədəqə paylaması yoxsulları bir növ «sakitləĢdirmək» və sinfi mübarizədən çəkindirmək məqsədi güdürdü. Lakin bütün bunlar göstərir ki, Təbriz əhalisinin müəyyən hissəsini yoxsullar təĢkil edirdi. Təbriz və Rəb-i RəĢididə qul əməyindən də istifadə olunurdu. RəĢidəddinin 3600 iəfər qulu arasında müxtəlif sənət və peĢə sahibi var idi. Məsələn, Rəb-i RəĢididə olan 220 nəfər kiĢi quldan 30 nəfəri kankan idi [276]. RəĢidəddin vəsiyyət etmiĢdi ki, qul uĢaqlarına memarlıq, zərgərlik, kankanlıq, bağbanlıq, rəssamlıq, xəttatlıq və s. sənətləri öyrətsinlər. Qulun uĢağı mümkün qədər atasının sənətinə yiyələnməli idi [277]. RəĢidəddin qulların uĢaqlarına sənət öyrətməklə heç də onların gələcək taleyi ilə maraqlanmırdı. Əksinə, qul sənətkarların sayını artırmaq və onların əməyindən geniĢ istifadə etmək məqsədi güdürdü. Qul sənətkarların vəziyyəti azad sənətkarlara nisbətən daha ağır idi. Onlara Təbriz və Rəb-i RəĢididə gündəlik iĢ norması verilirdi. Qul öz əməyinin məhsulunun hamısını feodala verir, müqabilində cüzi miqdarda çörək və ya un alırdı. Qullara natura Ģəklində verilən haqq hətta onların geyiminə də çatmırdı. Buna görə də RəĢidəddin onlara illik geyim verirdi [278]. Rəb-i RəĢididə əkin sahələrində çalıĢan xeyli qul var idi. Yalnız Fəthabad bağında 500 kiĢi və 500 qadın qul, RəĢidabad bağında isə 200 (100 kiĢi, 100 qadın) qul iĢləyirdi [279]. Bundan əlavə, RəĢidəddin Rəb-i RəĢidi ətrafına hasar çəkdirmiĢ, orada beĢ kənd saldırmıĢdı. Hər kənddə 20 kiĢi və 20 qadın qul iĢləyirdi [1280]. Ġ. P. PetruĢevski haqlı olaraq qeyd edir ki, Fəthabad bağında iĢləyən qulların «məzare» adlandırılmasından aydın olur ki, həmin dövrdə qul əməyi feodallar üçün sərfəli olmadığından qul sahibi onları irsi muzdlu qul vəziyyətinə salıb, istehsal vasitəsilə çevirirdi. Qulların evləri və ailələri var idi [281]. Onlar həmiĢə evli vəziyyətdə olmalı idilər. RəĢidəddin onları torpaqsız sata bilərdi. Halbuki muzdur rəiyyətlə belə hərəkət edə bilməzdi. Qul muzdurun özünə məxsus bağ sahəsi, əkin üçün əmək aləti, iĢ heyvanı yox idi. Bunları qul sahibi özü verirdi. Hətta yuxarıda qul sənətkarlar haqqında qeyd etdiyimiz kimi, əkin Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|