Azərbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
81 məmurları Ģəhərdə özbaĢınalıq edir, Təbriz əhalisindən yersiz vergi və mükəlləfiyyətlər tələb edirdilər. Ġbn əl-Əsir yazır ki, Cəlaləddinin qoĢunu Təbriz əhalisinə zülm edir, sənətkar və tacirlərdən mal alıb pulunu vermir və ya aldığı malın dəyərindən xeyli az pul verirdilər [293]. ġəhər əhalisi, xüsusilə sənətkarlar və tacirlər Cəlaləddinə müraciət etmiĢ, o isə Ģikayətçilərə belə cavab vermiĢdi: «Biz indi dünyanı fəth edənlərin, idarə edənlər yox. Dünyanı fəth edərkən rəiyyətin əhvalına çatmaq Ģərt deyil, dünyanı alıb qurtardıqdan sonra zülm edilənlərin Ģikayətinə baxarıq» [294]. Əhalinin yoxsul təbəqələrinin etirazı nəticəsində Cəlaləddin Ģəhərdə nəzarətçilər təyin edir. Lakin bu nəzarətçilər də əhaliyə zülm etməyə baĢlayırlar. ġəhər əhalisi nəzarətçilərin özbaĢınalığından Cəlaləddinə Ģikayət yazaraq göstərirlər ki, nəzarətçilər imkanımızdan artıq vergi və mükəlləfiyyət tələb edirlər. ġikayətçilərin kəskin etirazı nəticəsində sənətkar və xırda tacirlərin tələbi ödənilir. Cəlaləddin göstəriĢ verir ki, əhalidən imkanına görə vergi və mükəlləfiyyət alınsın [295]. Sinfi mübarizənin bir forması da vergi toplayan məmurların yoxsul təbəqə tərəfindən öldürülməsi idi. Cəlaləddinin vergi toplayan məmurlarının özbaĢınalığından cana doymuĢ Ģəhər yoxsulları və sənətkarları həmin məmurlardan intiqam almaq məqsədilə 1226-cı ildə onları öldürür və Ģəhərdə üsyan qaldırırlar [296]. Nəsəvi üsyançıları «əvam», «frumayeqan» (alçaqlar, əclaflar), «ovbaĢ» (qara camaat) adlandırır [297], üsyanın fəal iĢtirakçılarından («əvam» - sadə adamlardan) olan [298], Bəhaəddin ibn Məhəmməd ibn BəĢir Yarbəkin adını çəkir. Lakin üsyanın yüksəliĢindən vahiməyə düĢən Təbriz Ģəhər rəisi ġəmsəddin Tuqrai əhalini üsyandan çəkindirməyə cəhd göstərirsə də, məqsədinə nail ola bilmir. Üsyançılar xarəzmĢahlardan bir neçə nəfəri də öldürürlər. Nəhayət, ġəmsəddin Tuqrai üsyan baĢçılarından iki nəfərin baĢını kəsdirib, Ģəhərdə gəzdirməyi əmr edir vəsar çəkdirir ki, «Ģaha qarĢı çıxan Ģəxsin cəzası budur» [299]. Nəsəvi, ġəmsəddin Tuqraini «dindar, rəiyyətin tərəfini saxlayan, Təbriz əhalisinin imkanlarından xaric və həddindən ziyadə vergi alınmasına qarĢı çıxan» [300] bir Ģəxs kimi tanıtdırır. Lakin digər bir yerdə onu «təbrizlilərin can və malına hakim» [301] kimi qeyd edir. Əslində ikinci fikir həqiqətə uyğundur. Nəsəvi Cəlaləddinə qarĢı baĢ vermiĢ üsyanı təkzib etməyə çalıĢaraq yazır ki, ġəmsəddin əhalinin tərəfini saxladığı üçün Cəlaləddinin məmurları ondan narazı idi. Məhz buna görə də, onu Cəlaləddinin gözündən salmaq üçün üsyan Ģayiəsini yaymıĢdılar [302]. Nəsəvi bu üsyanı inkar etməyə cəhd göstərsə də, əsərinin bir yerində «frumayeqan» və «ovbaĢan»ın tutulub Cəlaləddinin yanına gətirilməsini qeyd etmiĢdir [303]. Həmin faktdan və ibn əl-Əsrin yazdığından məlum olur ki, həqiqətən Təbrizdə Cəlaləddinə və onun məmurlarına qarĢı üsyan baĢ vermiĢdir. Üsyançılar həm də Ģəhərdə hakimiyyəti ələ almağa cəhd göstərirdilər [304]. Atabəy Özbəkin hakimiyyətini bərpa etmək Ģüarı altında baĢlanan antifeodal mübarizənin məğlub olmasında Ģəhər əyanlarının xəyanəti əsas rol oynamıĢdı. Belə ki, 82 üsyan yatırıldıqdan sonra Təbriz əyanlarından 300 nəfəri Cəlaləddinin sarayına gedərək orada onun mədhinə moizə oxumağa baĢlamıĢdır [305]. 1231-ci ildə Cəlaləddin öldürüldükdən sonra onun üç hissəyə parçalanmıĢ qoĢununun bir hissəsi Təbrizdə qalır. Cəlaləddinin məmurlarının özbaĢınalığından bezmiĢ Təbriz əhalisi onları da öldürür. Hülakünün əmiri Arqun dövründə ġərəfəddin Xarəzmi Təbrizdə «bəqayayi-mal (qalmıĢ vergilər) adı altında əhalidən xeyli vergi tələb edirdi. Cüveyni yazır ki, «zülm həddini aĢmıĢdı, hər evdə biganə adam, hər mənzildə vergi toplayan, müvəkkil aman vermədən qızıl tələb edirdi. Hər guĢədə iĢgəncə var idi» [306]. Müəllif sözünə davam edərək yazır: «Hətta dul qadın və yetim uĢaqlardan da vergi alırdılar [307]. Məhz bu məsələyə etiraz əlaməti olaraq bir dəstə dul qadın və uĢaq Arqunun sarayı qarĢısında toplaĢaraq hay-küy salır, onun məmurlarının özbaĢınalığına son qoyulmasını tələb edirlər. Nəhayət, Arqun onların tələblərini yerinə yetirərək əmr edir ki, xəzinədən onlara müəyyən qədər yardım göstərsin. Arqun qopçur [308] vergisini də qaydaya salır. Belə ki, Arqun deyir: «Rəiyyətdən çoxlu ixracat toplanılır və tələb edilir. Buna görə də onların çoxu pərakəndə - didərgin olmuĢdur. Mavəraünnəhrdə olduğu kimi, hər bir Ģəxsin imkanına görə qopçur təyin etmək lazımdır» [309]. Onun əmrilə varlıdan adam baĢına 10 dinar, yoxsullardan isə bir dinar qopçur alınırdı. Müəyyən müddət keçdikdən sonra hər 10 nəfərdən 70 dinar almağa baĢlayırlar. Göründüyü kimi, hətta dul qadın və uĢaqların kollektiv surətdə etiraz etməsi formasında olan antifeodal çıxıĢlar bəzən o qədər kütləvi xarakter alırdı ki, hökmdar onların tələblərinə xüsusi diqqət yetirməyə məcbur olurdu. Hətta qanunsuz olaraq dul qadın və yetim uĢaqlardan alınmıĢ pullar divan hesabına ödənilirdi. Təbrizdə sinfi mübarizənin geniĢ yayılmıĢ formalarından biri də Ģəhər əhalisinin müəyyən tələbə qarĢı etiraz əlaməti olaraq Ģəhəri elliklə tərk etməsi idi. 1294-cü il sentyabrın 15-də Keyxatunun sikkə əvəzinə kağız pul (çav) buraxılması haqqında fərmanı əhali tərəfindən müqavimətə rast gəlir. Hökmdar çavı qəbul etməyənlərə ağır cəza veriləcəyi ilə hədələyirdi. Təbrizdə kağız pulla alver bir həftədən artıq çəkmədi. Keyxatunun çav tədbirinə qarĢı Ģəhərin sənətkar, alverçi və yoxsul təbəqəsi sinfi mübarizənin geniĢ yayılmıĢ formasına - elliklə dükanları bağlayıb Ģəhəri tərk etmək vasitəsinə əl atdılar. Onlar hətta dükan və mağazalardan öz mallarını da götürüb aparırdılar. Bazarda yemək və geyim Ģeyləri tapılmırdı. 10 dinara olan bir atın qiyməti 150 dinara qalxmıĢdı. Çörəyin bir batmanı isə bir dinara idi. Bazarda alver tamamilə dayandı. Təbriz az zamanda boĢaldı [310]. ġəhərdə qalan əhali isə cümə günü məscidə toplaĢaraq hay-küy qaldırıb Ģikayətə baĢladı. Camaat çavın həyata Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|