Azərbaycan ssr elmlər akademġyasi tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
85 lazımdır. Lakin bir sıra tədqiqatçılar, o cümlədən V. Z. Piriyev dövrün müəlliflərinin təsiri altına düĢərək göstərir ki, Təbriz əyanlarından Mövlana Nizaməddin, Mövlana Tacəddin və baĢqaları Çobani əmirləri ilə danıĢıqlar aparıb, xalqı onların əlindən xilas etdilər. V. Z.Piriyev Həmdullah Qəzviniyə əsaslanaraq yazır ki, Təbriz əyanları ilə Çobanilər arasında danıĢıqlar baĢ tutmasaydı, heç bir təbrizlidən niĢanə qalmazdı. ġəhərdə qan çayları axardı və Təbriz tamamilə məhv olardı [324]. Əslində Təbrizdə Çobani feodalları ilə üsyançılar arasında Ģiddətli vuruĢma getdiyi bir zamanda Mövlana Nizaməddin Qori, Mövlana Nizaməddin Kukməri [325] və Ģəhərin digər feodal əyanları üsyanın geniĢlənməsindən vahiməyə düĢərək əhalini sakitləĢdirməyə və üsyandan əl çəkməyə çağırırdılar. Hətta Nizaməddin Qori Məlik ƏĢrəfin yanına gedərək onu Ģəhərə daxil olmağa dəvət etdi. Əbubəkr Qütbi əl-Əhərinin sözlərilə desək, «Ģəhəri ona bağıĢladı» [326]. Təbriz əyanlarının Çobani feodalları ilə danıĢıq aparması heç də üsyançıları xilas etmək yox, üsyanı yatırmaq məqsədi güdürdü. Belə bir satqın siyasət üsyançıları Məlik ƏĢrəfin cəngindən xilas etmək deyil, əksinə, onlara xəyanət demək idi. Hafiz Əbru yazır ki, Məlik ƏĢrəflə Yağıbasdı Təbrizə daxil olduqdan sonra üsyançılara divan tutdular. Üsyançıların çoxu öldürüldü, digər hissəsi isə əsir alındı; qaçmağa müvəffəq olanlar Ģəhəri tərk etdilər [327]. Təbriz üsyanı məğlub oldusa da, Məlik ƏĢrəfin zümünə qarĢı Azərbaycanın digər Ģəhər və kəndlərində xalq kütlələrini hərəkətə gətirdi. Bu üsyanın təsir dairəsi Azərbaycanın digər yerlərinə də yayıldı. Üsyan Təbriz əhalisinin Məlik ƏĢrəf və onun məmurlarına qarĢı nifrətinin təzahürü idi. Üsyan yatırıldıqdan sonra təbrizlilər digər bir tədbirə əl atdılar. Əhali Məlik ƏĢrəflə Yağıbasdı arasında ziddiyyət salmağa və bununla da onların birləĢmiĢ qoĢununu parçalamağa cəhd etdilər. Bu da üsyançıların Məlik ƏĢrəf zülmünə qarĢı mübarizəsini asanlaĢdıra bilərdi. Təbrizi iĢğal etmiĢ Məlik ƏĢrəf və Yağıbasdı öz aralarında Təbrizi iki hissəyə bölürlər. Məlik ƏĢrəf Mahad-Məhin (indiki Miyar-Miyar - S. O.) məhəlləsində, Yağıbasdı isə Təbrizin Rey məhəlləsində sakin olur. Təbriz əhalisi müəyyən bir məsələdən ötrü Məlik ƏĢrəfə deyil, yağıbasdıya müraciət edirdi. Beləliklə, Məlik ƏĢrəflə Yağıbasdı arasında ziddiyyət əmələ gəldi. Məlik ƏĢrəf gizli yolla Yağıbasdını öldürür və onun qaçması haqqında yalandan xəbər yayır. Sonra Məlik ƏĢrəf Təbrizdə təklikdə hökmranlıq etməyə baĢlayır. Əhəri yazır: «O, zülm bayrağını dalğalandırmıĢdı. Əmirlərin üzərinə qılınc çəkir, yoxsullardan isə nəmmari vergisi alırdı. Əhalidən zülm və iĢgəncə ilə müxtəlif vergi və mükəlləfiyyətlər tələb edirdi. Məlik ƏĢrəf yüz min ac qurdu (qoĢunlar nəzərdə tutulur - S. O.) Azərbaycan və Arrana buraxmıĢdı. Onlar əhaliyə hər cür zülm edirdilər. Əhali cana gələrək cəlayi-vətən olmuĢdu» [328]. 86 Xalqı soymaq və talan etmək hesabına Məlik ƏĢrəf çoxlu cavahirat, qızıl və gümüĢlə dolu 17 xəzinə toplamıĢdı [329]. Məlik ƏĢrəf Ģəhər əhalisinin, xüsusilə aĢağı təbəqənin mübarizəsindən qorxaraq Rəb-i RəĢididə guĢəniĢin həyat keçirirdi. O, ömrünün son altı ilində hətta ölkənin daxili iĢlərinə belə qarıĢmır, yalnız öz canını qoruyurdu. Bu dövrdə Ģəhər əhalisinin əksəriyyəti Məlik ƏĢrəf və onun məmurlarının zülmü nəticəsində Ģəhəri tərk etmiĢdilər [330]. Bu da sinfi mübarizənin geniĢ yayılmıĢ formalarından biri idi. Bəzi tədqiqatçılar Azərbaycan əhalisinin Çobanilərin zülmündən azad olmaq üçün Qızıl Orda dövlətinə müraciət etdiyini göstərmiĢlər [331]. Əslində Qızıl Orda dövlət baĢçısı Cani bəyə müraciət edib, onu Azərbaycana çağıran Təbriz əhalisi deyil, feodal əyanları idi. Onlar Təbriz üsyanına xəyanət etdikləri kimi, bu dəfə də mərkəz Təbriz olmaqla Azərbaycanı Cani bəyə, vermək istədilər. Azərbaycan xalqı, eləcə də Təbriz əhalisi üçün Məlik ƏĢrəf yad olduğu kimi, Cani bəy də çağırılmamıĢ qonaq idi. 1356-cı ildə Cani bəy Azərbaycanın satqın feodallarına arxalanaraq zəngin təbii sərvətə malik bu ərazini öz hakimiyyəti altına aldı. Məlik ƏĢrəfin Təbrizdə Cani bəy tərəfindən öldürülməsilə əlaqədar olaraq əhali Ģadlıq etdi. Onun kəsilmiĢ baĢını Marağalılar məscidindən asan Ģəxsə çoxlu pul verdilər [332]. Təbriz əhalisinin bu sevinci onların Məlik ƏĢrəfə qarĢı nifrətinin təzahürü idi. Cani bəyin Təbrizə hücum edərkən müqavimətə rast gəlməməsinin əsas səbəbi bəzi tədqiqatçıların yazdığı kimi, «Azərbaycanın yerli feodallarına və mübariz Azərbaycan xalqına arxalanması» deyil, Məlik ƏĢrəfin zülmündən cana gəlmiĢ əhalinin əksəriyyətini təĢkil edən aĢağı təbəqənin Təbrizi tərk etməsi idi. Hətta Cani boy öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək və Ģəhəri tərk etmiĢ Təbriz əhalisini yenidən geri qaytarmaq məqsədilə «öz qoĢunlarına əmr etmiĢdi ki, Təbrizin küçələrində gecələyib, müsəlmanların evlərinə girməsinlər» [333]. Cani bəy və oğlu Bərdi bəy Təbrizdə uzun müddət qala bilmədilər. Köçəri feodalların nümayəndəsi olan Əxicuq fürsətdən istifadə edərək Təbrizə hücuma keçir. Əxicuq və onun məmurları əhaliyə amansız divan tuturlar. Onlar əhalidən saysız-hesabsız vergi və mükəlləfiyyət tələb edirlər. Təbrizin yoxsul təbəqəsi Əxicuğun zülmünə qarĢı etiraz əlaməti olaraq yenidən Ģəhəri tərk etməyə məcbur olur. Hafiz Əbru yazır ki, təbrizlilər öz mal-dövlətindən və uĢaqlarından əl çəkmiĢdilər [634]. XIV əsrin sonunda Təbriz əhalisi Ģəhəri iĢğal etmək istəyən ayrı-ayrı feodallara qarĢı mübarizədə fəal iĢtirakı ilə səciyyələnirdi. 1381-ci ildə Müzəffərilər dövlətinin hökmdarı ġah ġüca (1359-1384) Təbrizə hücum etmək istərkən Ģəhər əhalisi ona qarĢı üsyana qalxır. Hafiz Əbru üsyanı geniĢ təfərrüatı ilə Ģərh etməsə də, bir cümlə qeyd edir ki, «Təbriz və onun ətrafı hərəkətə gəlmiĢdi; hər guĢədə üsyanlar baĢ verirdi» [335]. Bu üsyan və çıxıĢlar nəticəsində ġah ġüca Təbrizə daxil olmaq fikrindən əl çəkməyə məcbur oldu. Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|