270
hərəkət etdikdə və baĢqa hallarda hə r dəqiqə ictima i ehtiyac lar üçün tələb edilə
bilərd i və bu sakin nəin ki ö z gə ləcəyi haqqında düĢünmürdü, hətta indi də öz
mü lkiyyətinə laqeyd yanaĢmaqda dır. Biz burada heç də bu və ya baĢqa
mə mu run özbaĢınalığını nəzə rdə tutmuruq, ya lnız müharibənin nə qabaqcadan
görünməsi mü mkün olan, nə də qarĢısıalın maz labüd fəlakətlərin i yada salırıq.
Bu xarest sülhü
1
və az sonra Gü lüstan sülhü bu ölkəyə gözlənilən
dərəcədə müsbət təsir göstərmədi; çünki o va xtdan bəri dağlıları və baĢqa
hiddətlənmiĢ xa lqla rı itaətə gətirmə k üçün topların gurultusu kəsilmirdi. Toplar
növbə ilə gah Zaqafqaziya ilə b irlikdə idarə olunan xətlərdə, gah Dağıstanda, gah
da qərb sahil əyalət lərində gurlayırd ı. O dövrdəki hakimlərin bütün diqqəti bu
hadisələrə yönəlmiĢdi. Maarifin inkiĢafı üçün az iĢ görülmüĢdür. Unudulma z
knyaz Sisianov
2
300 nəfə rlik bir mə ktəb açdı, u zun illər bu zəif baĢlanğıcda
dayanıb qaldıq. 1821-ci il fərmanı
3
ilə ticarət b ir qədər canlandı: bəzi Tiflis
tacirlə ri o va xtdan ma l üçün Leypsiqə gedir, hə min ma lları öz ölkələ rində və
Ġranda müvəffəqiyyətlə satır və xeyli kapital qazan ırdılar. Lakin bu, dövlət
mü kəlləfıyyətlərilə daha ço x yüklən miĢ mü lkədarların və əkinçilərin rifahına
qətiyyən təsir göstərmədi. Da xili sənayenin inkiĢafına təsir etmədi; bir dənə də
fabrik yaradılmadı, nə əkinçilik, nə də bağçılıq ç içəklən mədi. Sıx ot laqlarda
gəzən tatarla r (azə rbaycanlılar. - Red.) qabaqkı kimi ö z qoyunlarının q iy mətli
yununu özlərinin yarımvəhĢi köçəri həyatı
4
üçün ən ço x la zım o lan Ģeylərlə
mübadilə etməkdən baĢqa bir yerdə iĢlətmird ilər. Bir ço x illər ərzində
Minqreliya sahillərinə cə mi iki-üç xaric i gə mi yan a lmıĢdı, onla rın da məqsədi
öz malların ı satmaq təĢəbbüsü idi, əhəmiyyətsiz və qeyri-mü kəmməl
1
1806-1812-ci illər rus-türk müharibəsindən sonra bağlanmıĢ sülh müqaviləsi. Rusiyaya
müəyyən üstünlüklər verən bu müharibə T ürkiyə sultanının planlarını doğrultmadı, 1804—1823-cü
illər müharibəsinin gediĢində Rusiyanm Ġran üzərində qələbə qazanmasını dayandıra bilmədi.
2
Müəlliflər P.D.Sisianovun Ģəxsiyyətini idealizə edirlər. O, Qafqazda çarizmin
müstəmləkəçi siyasətinin qızğın tərəfdarlarmdan biri idi.
3
8 oktyabr 1821-ci il ticarət tarifi (Полное собрание законов Российской империи. 1, 37-
ci cild, sənəd № 28771). Çar hökuməti bu qanun ilə Gülüstan sülh müqaviləsinin Rusiya-Ġran ticarəti
üçün nəzərdə tutduğu çox kiçik gömrük pulunu (5%) Zaqafqaziyaya gətirilən Avropa mallarına da
aid etmiĢ, T ürkiyədəki Redut Qaladan bu mallarm əslində gömrüksüz olaraq Ġrana axıdılmasma yol
açmıĢdı. Ancan 1821-ci ilin «imtiyazlı tarifı» Rusiyanın özündə yaranıb inkiĢaf etməkdə olan manu-
faktura və fabrik sənayesinin iĢini çətinləĢdirdi, çünki bu sonuncunun buraxdığı məhsul Avropa,
xüsusilə Ġngiltərə sənayesinin məhsulları (mahud və b.) ilə rəqabətə dözə bilmirdi. Buna görə də 3
iyun 1831-ci ildə «yasaqlı tarif» qoyuldu, xarici malların axını çox yüksək gömük ilə dayandırıldı və
Zaqafqaziya Rusiyanın qapah sənaye malları bazarma xammal istehsalçısına sevrildi.
4
Burada müəlliflər mürtəce monarxiyaçı dairələrdə və zadəgan-burjua tarixĢünaslığında
Azərbaycan xalqı haqqında «basma qəlib» rəsmi t əsəvvürlərin təsirinə düĢürlər. Halbuki bu xalqın
mədəniyyəti (o cümlədən Ģəhər həyatı ilə bağlı maddi-mənəvi mədəniyyəti), dili və özü haqqında
M.Y.Lermontov, A.A.Bestujev-Marlinski kimi həmin dövrdə yaĢayan bir sıra müt ərəqqi rus
xadimləri xeyirxah söz söyləmiĢlər.
271
olduqlarımdan hə min ma lla ra Avropada tələbat yo x idi. Tiflis baza rı əcnəbi
mallarla dolu olduğu halda müĢahidəçinin gö zü nahaq yerə onlara qarĢı qoyula
biləcə k yerli mə mu lat və xa mma l a xtara b ilə rdi. Nəhayət, iranlıların sonuncu
basqını və bu basqını qraf Paskeviç-Erivanski tərəfindən Rusiyaya Ģöhrət
gətiriləcək dərəcədə əvə zin in ç ıxılması, onun türk paĢalıqla rındakı indiki
uğurları Zaqafqaziya əyalətlərinə, xüsusən müharibənin bütün ağırlıq larını ö z
üzərinə götürmüĢ Gürcüstanda fövqəladə mərhumiyyətlər hesabına baĢa gəldi.
Cəsarətlə de mək o lar ki, əhalisinə və ərazisinə görə velikorus quberniyalarının
cəmi üç qəzasına bərabər o lan Gü rcüstan 1826-cı ildən bu va xta kimi ö z
sərvətlərindən o qədər çörək, qoĢqu və yük heyvanları, sürücülər və s. vermiĢdi
ki, bunu ən çiçəklən miĢ rusiya əyalətlərin in heç b iri edə bilmə k Ģübhə yoxdur ki,
Qafqazda iĢlərin indiki gediĢinin bu cür mənzərəsi gələcəkdə yaxĢı zaman lara
ümidi qırmır. Mövcud vəziyyət qeyri-təbiidir və uzun müddət davam edə b ilməz.
Lakin Os manlı Türkiyəsi ilə müharibənin uğurlu və Ģərəfli qurtaracağın ı, bu
diyarın hər tərəfdən xarici təhlükəsizliyin in təmin ediləcəyini, əhalinin düçar
olduğu itki və qayğılardan azad olub rahatlanacağımı qabaqcadan fərz etsək də,
hələ aĢağıdakı mühü m məsələlərin həlli qa lmaqdadır.
1) Diyarın təbii sərvətləri onu maarif və rifah ın ləyaqətli səviyyəsinə
qaldıra b ilərmi və bununla bütövlükdə dövlətə fayda vərə bilərmi?
Bu suala müsbət cavab vermək o lar. Zaqafqaziya ölkəsinin təbii
məhsulla rı o qədər rəngarəng və zəngindir ki, onları yalmz seçmə k və e mal
etmə klə fayda vermə k ola r.
Bunlardan ən baĢlıcala rı - üzü m, ipək, pa mb ıq, parça, qızıl boya, qırmızı
boya və b. boyalar, həmç inin dərman bit kiləri və tütündür; bununla yanaĢı,
qədimdən burada mə lu m olan Ģəkə r qa mıĢının, zeytun ağacların ın becərilməsi və
nazik yun parçanın hazırlan ması da sənayenin mühüm sahələrini təĢkil edə bilər.
Bir sözlə, isti iqlimli [ölkələrin] bütün məhsulları böyük müvəffəqiyyətlə bu
diyarda yetiĢdirilə bilər.
Zaqafqaziya əyalət lərində bütün növlərdən olan üzüm heç bir qayğı tələb
etmədən ço xlu miqdarda yetiĢdirilir və yerli əhalinin Ģərabçılıq iĢində
səriĢtəsizliy inə, çə llə klərin və ĢüĢə qabların çatıĢ mazlıqla rına ba xmayaraq,
[buradakı Ģərablar] ən yaxĢ ı fransız (burqon) Ģərablarından geri qalmır.
Hazırlama üsulu bir az yaxĢılaĢdırılarsa, bu Ģ ərab (təkcə Kaxetiyada bir ildə 1
milyon 700 min vedrəyə kimi Ģərab istehsal olunur) xa ric i Ģərabları əvə z edə
bilər.
Ġpək (barama. - Red.) xüsusən cənuba yaxın əyalətlərdə daha çox istehsal
olunur. Onun istehsahnın geniĢləndirilməsi ço x böyük fayda verə bilər. Hal-
hazırda yalnız baramanı açmağı bacarmamaq onun qiymətini aĢağı salır.
Məsələn, 825-c i ildə Moskvada bir pud ġa ma xı ipəyinin satıĢ qiy məti 300
Dostları ilə paylaş: |