272
manatdan 370 manata qədər, orqanzinanın qiy mət i 1000 manatdan 1500 manada
qədər idi.
Bu yaxınlarda Fransadan Tiflis ə gəlmiĢ ipəksarıma ustası özünün əyirib
sarıdığı ipək nü munələri ilə göstərdi ki, bu ipək Ġtaliya ipəyindən qətiyyən geri
qalmır və ü mid etmək olar ki, b ir vaxt ġamaxı ipəyi Ġtaliya ipəyindən üstün
tutulacaq və bununla birlikdə, təbiid ir ki, bara manın da qiy mət i a rtacaqdır.
Yu xarıda xatırlanan baĢqa məhsullardan danıĢmadan, görünür, bu iki
sahəni və bir də pambıq parçanı və onların e malın ın verə biləcəyi faydanı
göstərmək barədə itəlyanı irəli sürmək kifayətdir.
2) Ayrı-ayrı sahibkar Ģəxslərin (sahibkarlar, Ģərabçılar, sənayeçilər və
baĢqaların ın) səyləri bu ölkəni arzu olunan rifah dərəcəsinə qaldıra bilərmi?
Əlbəttə yo x, bundan ötrü uzun illər ərzində qənaətçillik və əmək hesabına
kapital toplan malı və bir tərəfə qoyulma lıdır; bütöv bir xalqda və ya silkdə
qeyri-adi ye kdillik, eyni b ir Ģeyə yönəldilmiĢ daimi diqqət lazımdır ki, buna,
hətta kitab çapı vasitəsi ilə, e lmi və ə məli cə miyyətlərin səyləri ilə xalq ın ruhuna,
bacarığına və fəaliyyətinə istiqamət verən, onun düzgün yoldan çıxmaması üçün
daim nə zarət edən dövlətlərdə də a z təsadüf olunur. Bundan baĢqa, təsərrüfatda
və manufaktura müəssisələrində heç də həmiĢə uğurlu olmayan təcrübələrə xərc
çəkmək lazımd ır, yalnız bu təcrübələr tez-tez və inadla təkrar olunduqları halda
həmin müəssisələr xey li fayda verə bilə rlə r. Ancaq cəsarətsiz, bacarıqsız və ço x
da varlı o lmayan Zaqafqaziya sahibkarı öz əlləri ilə ürəyi istəyən qədər qazanc
yeri tapmadan bu mənəvi qüvvələri haradan ala bilər! Savadsızlıq onu hər cür
uzaqgörənlikdən məhru m ed ir, yaxm və ani əy ləncələrə hərislik onu yalnız əli
çatacaq Ģeylərdən yapıĢmağa məcbur edir. Bununla yanaĢı buranın tacirləri,
gördüyümüz kimi, hər cür ağıllı haqq-hesabı nəzərə almayan acgöz qazanc
hərisliy inə uy muĢlar. Onlar istifadə etdikləri kapita lla rın 100 manatına 50 manat
qazanc olmasa, onu dövriyyəyə bura xma zla r. Bir ada mın baĢqasına olan
inamsızlığı da bununla bağlıdır: bu, təsərrüfat və ticarət iĢlərində ən böyük
əngəldir. Bu çatıĢmazlıq, yeni yaranan və vəhĢi vərdiĢlərdən az-ço x nizamlan mıĢ
bir qaydaya keçən bütün xalqlar və ölkələr üçün ümu midir. Beləliklə, biz
görürük ki, istehsalçılar qabaqcadan müəyyən müvəqqəti fayda götürmək
naminə öz iĢlərini uğurla baĢa çatdırmaq üçün gücləri və vəsaitləri olmadığı
halda hər cür iĢə əl atırla r. Ġltiza mçılar bu və ya digər Ģeyin qiy mətini art ırmaqda
bir-biri ilə yarıĢa girirlər, çünki ö zlərinin höku mət ilə bağladıqla rı müqaviləni
yerinə yetirməyəcəklərinə qabaqcadan arxayındırla r, o b iri tərəfdən isə ço xlu
artıq vergi ald ıqları (xüsusən xarabalıqlarda) sənət sahələrini sıxıĢdırırlar.
Onlardan ötrü ya öz ehtiyacları üçün, yaxud da ailəni iki həftə saxlamaq, hətta
mənasız əyləncə üçün bir Ģey qazanmağın heç bir fə rqi yo xdur. Onla rın tə min
üçün qoyduqları girov xəzinəni qətiyyən ziyandan qorumur, çünki iĢin ü mu mi
vəziyyətində, pulla r dövriyyədə olmadığ ına görə sekvestrə qoyulmuĢ (xəbt
273
olunmuĢ) əmlakm heç bir dəyəri yo xdur və bu, hökuməti yeni qayğılar və əlavə
xərc lərlə yükləyir.
Əgər indi ö zünün müəyyən faydasına çalıĢan və hər hansı bir sənaye
sahəsində müvəffəqiyyət qazanan, özünün bütün əməyini və kapita lın ı bu sənaye
sahəsinə həsr edən adamlar tapılsa da, bütöv xalq ı əhatə edən bu qarıĢıq lıqda
onlar ə məkdaĢlıqda, mübadilədə, sövdələĢmədə, boc vermə kdə və borc almaqda
kimə et ibar edə b ilə rlə r? Hər halda yu xa rıda göstərilən mü xtə lif po zuntu və
etibarsızlıq halları onların ö zlərini dolaĢıqlığa salar və ö z iĢlərindən əl çəkməyə
vadar edər; əgər bununla onlar özlə rin i və öz adamlarmı bu iĢdə tam var-yo xdan
çıxarmasalar, biz ço xlu belə misallar görmüĢük, xoĢbəxtdirlər.
3) Höku mət təkcə öz vəsaiti hesabına, xalqın varlan ması mənasında, bu
diyarın çiçəklən məsinə nail ola bilərmi?
Hamı belə fıkirdədir ki, höku mət xalq m səylərinə tam istiqamət vərməsə
də, onun inkiĢafına böyük kö mə klik göstərir. Ġqlim, təbii sərvətlər, tərb iyə tərzi -
ictima i fəa liyyəti bu və ya baĢqa məqsədə yönəldən baĢlanğıc bunlardır. La kin
mü lki qoĢunlar, inzibati mexan izm, rabitə vasitələrini yaxĢılaĢdırmaq tədbirləri,
polis, ma liyyə müəssisələri və s. - hər bir siyasi cis min rifah ı ilə ayrılma z olan
birlik və qayda-qanunu bunlar yaradır. Biz höku mət imizin atalıq qayğısına, bu
ölkənin rifah ı üçün zəruri o lan mü lki qərarlar vərəcəyinə möh kəm inanırıq. Əl-
bəttə, indiyə qədərki Ģərait lə bağlı o lan ila rə tərzi, bu Ģərait ləğv edild ikdə ö z
yerini baĢqa, daha mükəmməl və yerli ehtiyaclara uyğun gələn idarə tərzinə
verəcəkdir.
Artıq indi Zaqafqaziya ö lkəsi mərhəmətli monarxın əliaçıq lığ ının yeni
təminatını a lmıĢdır.
Cənab caniĢinin xah iĢinə əsasən bu ölkə üçün lütfkarlıqla 5 milyon manat
verilmiĢdir; bunun xeyli hiss əsi rabitənin niza ma salın ması üçün nəzərdə
tutulmuĢdur.
Bundan baĢqa xəzinə hesabına Qara dəniz və Xəzər dənizi üçün gəmilər
(buxa r gəmiləri) düzə ldilir və Zaqafqa ziya əyalətlə rində gö mrük iĢlə rin i qaydaya
salmaq üçün tədbirlər görülür.
Be ləliklə, höku mət t icarət və sənayenin inkiĢafı üçün yeni yollar a xtarıb
tapacaq və ayrı-ayrı Ģəxslə rə təbiətin on lara bə xĢ etdiy i ne mətlə rdən istifadə
etmə k vasitələrini yüngülləĢdirəcəkdir.
Əgər buradakı əhalinin təsərrüfatı indiki baĢlanğıc mərhələsində
qalacaqsa, onda biz böyük bir kədərlə höku mətin tədbirlərin in az əhəmiyyətli
olduğunu görəcəyik. Yeni açılmıĢ ticarət yollarmda əvvəlki kimi yenə də hərəkət
olmayacaqdır; yalnız bir neçə ay ərzində bir karvan baĢqası ilə əvəz olunacaq,
həm də bu ka rvan yerli əhalinin ə mə ksevərliy indən bol qazanc götürmək, ind i
torpaq altında mürgüləyən saysız-hesabsız xəzinələri toplamaq üçün təĢkil
olunmayacaqdır; xaricdən imperiyan m hər hansı b ir ucqar nöqtəsinə gələn və
Dostları ilə paylaş: |