Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

274 
 
geri qayıdan bu karvan yalnız kəndləri, oturaq əh lin in daxmalarmı və köçərilərin 
hərəkətdə  olan  alaçıqla rın ı  onların  indiki  yo xsul  vəziyyətində  də  keçinə 
bilməd ikləri kobud mallarla təchiz edəcəkd ir. 
Anbarların,  yarmarkaların  ancaq  adları  o lacaq,  onlar  tikilib  baĢa 
çatdırılmıĢ  evlərə  bənzəyəcək,  lakin  müəyyən  məqsədlə  bəzəd ilmiĢ  b inalarda 
yerləĢdiriləcə k.  Hətta  hökumət in  əliaç ıqlığı  və  vəsaitinin  qeyri-məhdud  hesab 
etsək  də,  burada ayrı-ayrı  Ģə xslə rə  yardım  kimi  vərilmiĢ  məbləğlə rin  miqdarını 
deyil,  onların  istifadə  edilməsini  nəzərdə  tutmaq  lazımd ır.  Hö ku mətin  etdiyi 
yardımın   mənasız,  boĢ  Ģeylərə  və  sadəcə  olaraq  faydasız  yemək-içməyə  deyil, 
məh z nəzə rdə tutulmuĢ  məqsəd və fayda üçün sərf ediləcəyinə  kim tə minat vərə 
bilər?  Hə r b ir sahibkarın  ev xə rclə rinə nə zarət et mə k isə heç bir dövlət hakiminin  
ağlına  belə  gəlmir  və  gələ  də  b ilməz.  BaĢlıca  narahatlıq   əvvəlki  kimi  qalır: 
ümu mi  məqsəd  və  fikirlə  b irləĢməyən  istehsalçıların  səy  və  məqsədləri 
parçalan mıĢ,  hər  b iri  ayrılıqda  özünün  bir-b irinə  zidd  olan  həqiqi  və  yanlıĢ 
xeyrinə  çalıĢır.  Özünün  baĢlıca  məĢəlindən-ictima i  xeyirdən  məhru m  olan  yarıĢ 
özünün  müvəqqəti  güzəranını  qurmağa  çalıĢan  adamların  məhdud  dairəsində 
yaxın adama xırda ziyan vurmaq cəhdinə sevriləcəkdir... 
Nəhayət,  arzu  o lunan  məqsədə-bu  ölkəni  varlandırmağa  nail  o lmaq, 
beləliklə  də  bundan  bütün  imperiyaya  fayda  g ətirmə k  üçün  hansı  tədbirlə rə  ə l 
atmaq lazımd ır?  
Ġndiyə  kimi  yazdıq larımız  dövriyyə  kapitalı  (capitau x  disponibles) 
kütləsinin  vahid  tərkibdə,  daha  yaxĢı  desək,  istehsalçı  kapitalistlərin  kifayət 
qədərini vahid cə miyyətdə birləĢdirməyin   zəruriliy ini aç ıq Ģ əkildə  göstərir. [Bu 
kapitalistlər] ö z b iliklə ri, pu l vəsaiti və ə məyi  ilə  bir-b irinə  kö mək et mə lid irlər. 
Buna 
görə  də,  bütün  təbii  sərvətlərin  əldə  edilməsi,  istehsalının 
təkmilləĢdirilməsi, hə mç inin  ən u zaq dövlətlərdə  satılması ilə  məĢğul ola  biləcə k 
əkinçilik, manufaktura və ticarət Ģirkəti yaratmaq zərurid ir. 
Be ləliklə,  möhkə m  tə mə l  ü zərində  bərqərar  olmaq  üçün  Ģirkət  dərhal 
monarxın   yüksək,  maarifpərvər  h imayəsinə  sığın malı,  təsərrüfat  müəssisələri, 
əkinçilərin  yerləĢdirilməsi, fabriklər yarad ılması, eyni vaxtda torpaqlar almaq, ö z 
mə mu latın ı  da xildə  və   xa ricdə   satmaq  üçün  özünə  mü xtəlif  imtiya zlar  xah iĢ 
etmə lid ir. Bu imt iyazla r... Ģirkətdə iĢtira k et məyən Ģə xslərin müəyyən müddət bu 
iĢlərdə iĢtirakına yol verməyən qanuna çevrilməlidir. 
Zaqafqaziya  diyan üçün  faydalıdır.  Yu xarıda deyilmiĢdir ki, Ģirkət özü  
üçün  bəzi  müstəsna  imtiyazlar  xah iĢ  edir,  lakin  bu  [Ģirkət]  baĢqa  istehsalçılara 
ziyan  vurmaqdan  ço x  uzaqdır;  çünki  Ģirkət  mü xtəlif  çeĢidli  sənaye  sahələrini 
təkmilləĢdirmə k  üçün  istifadə  etdiy i  vasitələri  nəin ki  gizli  saxla maq   fıkrində 
deyil,  ə ksinə  bu  tədbirlə ri  öyrən məyə  can  atan  hər  bir  adam  üçün  yol  açıqdır, 
səhmdarlar  isə  ü mu mi  faydalı  s ənətləri  öyrənmə k  üçün  öz  ada mlarını  hə min  
müəssisənin ixtiyarına vərə b ilərlər. Əlbəttə, səhmdarların  ço xu isə Zaqafqaziya 

---

275 
 
mü lkədarlarından  və  tacirlərindən  ibarət  olacaqdır.  ġirkət  tərəfındən  Avropanın 
mü xtəlif dövlətlərindən dəvət olun muĢ bilikli adamlara tez-tez  mü raciət etmək; 
onların yeni tipli  məĢğuliyyətlərində iĢtirak etmək;  indiyə qədər burada olmayan 
ələtlərdən  istifadə  etmək;  nəhayət,  insanların  ço xunun  mücərrəd  düĢüncələrdən 
daha  çox  meyl  etdiyi  gündəlik,  hətta  az  diqqətli  müĢahidə  adəti-bütün  bunlar 
yerli  əhalinin   indiki  həyat  tərzini  a z  hiss  olunacaq  dərəcədə  dəyiĢdirər,  onları 
daha  nəfıs,  daha  ka mil  əyləncələr  a xta rmağa  vadar  edər  və  onla rda  yeni 
anlayıĢlar  yaradar.  BaĢlanğıcda  qazanc  ta mahı  (çünki  hər  b ir  səhmdar,  Ģirkətin  
ümu mi iĢində ö zünün Ģəxsi xeyrin i güdəcək) onların ço xunu  daha ço x öyrənmək 
və fəaliyyət göstərməyə həvəsləndirər.  Be lə liklə,  maarif Ģə xsi  mü lahizə lərə  tabe 
olan kö məkçi vasitə kimi  meydana çıxacaq, lakin tezliklə özünün qarĢısıalın maz 
təsiri  ilə  yeni  maarif  a xtaranla rı  əhatə  edəcək  və  tənbəllik  h issi,  elmə  və  
incəsənətə laqeydlik, faydasız, hər iĢə ziyan gətirən ö zünü sevmək hissi öz yerini 
ən nəcib hisslərə-biliklərə yiyələn mək ehtirasına və öz varlığ ını mənəvi cəhətdən 
zənginləĢdirmə k cəhdinə vərəcə kdir... 
Ġqtisadi baxımdan rəs mi  məlu mata görə  Rusiya hər  il  xaricdən aĢağıdakı 
məhsulla rı alır: 
Boya məhsullan  .................................................. 15 milyon manatlıq 
Əczaçılıq materialları ............................................. 2 -" - 
Meyvə ...................................................................... 4 -" - 
Zeytun yağı ............................................................. 3 -" - 
Üzü m Ģərabı ...........................................................15 -" - 
Pambıq parça ....................................................... ...35 -" - 
Xa mipək............................................................... ...45-"- 
 
Cə mi 119 milyon manatlıq  
 
Zaqafqaziya  əya lətlərində  isə  Ģirkət  ya lnız  ilkin  mərhələdə  hər  il  bu 
məhsulla rın  
1/
4
  hissəsini,  yəni  ən  a zı  29  milyon  manatlıq  məhsul  asanlıqla  
istehsal  edib  hazırlaya  b ilə r.  Bu   nəticə  həddən  çox  qənaətbəxĢdir  və  dü zünə 
qalsa, əlavə izahat tələb et mir... 
Rusiya ilə  mübadilə yə  dair. Əsl ruslar-bizim ə ziz hə mvətənlərimiz üçün 
iri  manufakturala ra və tica rət  müəssisələrinə yeni, ö lçüyəgəlmə z dərəcədə geniĢ 
yol  açılacağın ı  da  üstəlik  bildirmə k  la zımdırmı?  Ta ma milə  baĢqa  səbəblərdən 
irə li gəlsə də, ü mu mi  kredit  çatıĢ mazlığı bizim vətənimizdə də  hökmdardır.  Bir 
tərəfdən  düzgün  istehlak  olun mayan  kap italların  yığ ıl ması;  o  b iri  tərə fdən 
zə ifləyən fəaliyyət, hətta bəzi  müəssisələrin tənəzzülü; yad ölkə lərdə rus ma lları 
üzərinə fövqəladə gömrüklər qoyulması - bütün bunlar öz  mallarını satmaq üçün 
narahatlıqla yeni yollar axtarmağa  məcbur edir. ġirkət  Rusiyada asan, əlveriĢli və 
ucuz  e ma l  edilə  b ilən  ma llar  üzrə   ölkənin   fabriklərilə   heç  va xt   rəqabətə 

---