Böyük şəxsiyyətlər bütün dünyaya məxsusdur

68 
 
II  Kontinental  Konqress  4  iyul  1776-cı  ildə  Filadelfiyada  İstiqlaliyyət 
Deklarasiyasını qəbul etdikdən sonra, Nyu-York istisna olmaqla bütün koloniyalar 
onu qəbul etdi. Tomas Cefferson İstiqlaliyyət Deklarasiyası barədəki mübahisələri 
belə qiymətləndirirdi: 
“İngiltərədə  bizim  dostlarımızın  olması  və  onları  ürkütmək  barədəki 
təhlükəli  fikir  hamının  başında  dolaşırdı.  Ona  görə  də  layihədən  ingilis  xalqını 
təhqir edəcək maddələr pozuldu. Afrika sakinlərinin qul edilməsini məhkum edən 
maddəni  də  biz  pozduq.  Biz  Cənubi  Karolina  və  Corciyanın  maraqlarını  nəzərə 
almalıydıq. Onlar heç vaxt ərazilərinə qul gətirilməsinə məhdudiyyət qoyulması ilə 
razılaşmazdılar”.  Bencamin  Franklin  İstiqlaliyyət  Deklarasiyasını  imzalayanda 
demişdi: “Biz hamımız bir yerdə olmalıyıq, əks təqdirdə bizi bir-bir asacaqlar”. 
İstiqlaliyyət  Deklarasiyasının  müəllifinin  30  yaşı  olanda,  1774-cü  ildə  o, 
krala qarşı pamflet yazmışdı və buna görə Britaniya məhkəməsi onu qiyabi olaraq 
ölüm  cəzasına  məhkum  etmişdi.  İstiqlaliyyət  Deklarasiyası  isə  13  koloniyanın 
Böyük  Britaniyadan  ayrılmasına  əsaslanırdı.  İnsan  ilk  dəfə  azad  cəmiyyətin 
məqsədi və əsası kimi təqdim olunurdu: “Biz aşağıdakı həqiqətləri şübhəsiz hesab 
edirik:  bütün  adamlar  bərabər  yaradılmışlar,  onların  hamısına  öz  Yaradanları 
anadangəlmə və ayrılmaz hüquqlar bəxş etmişdir, onların sırasına həyat, azadlıq və 
xoşbəxtliyə can atmaq hüquqları daxildir. Bu haqların təmin edilməsi üçün insanlar 
arasında  hökumətlər  təsis  edilir,  onlar  idarə  etdiklərinin  razılığı  ilə  ədalətli 
hakimiyyətə  yiyələnirlər.  Əgər  hökumətin  həmin  forması  bu  məqsəd  üçün 
məhvediciyə çevrilirsə, onda xalq onu dəyişdirmək və ya onu məhv etmək və belə 
prinsiplərə əsaslanan yeni hökumət təsis etmək hüququna malikdir. Hökumətin elə 
təşkilinə ki, bu, xalqın rəyinə görə təhlükəsizliyə və xoşbəxtliyə daha çox xidmət 
edəcəkdir... 
...Bu  koloniyaların  xoşniyyətli  xalqı  adından  və  onun  müvəkkilləri  kimi 
təntənəli  surətdə  elan  edir  və  bildiririk  ki,  bu  birləşmiş  koloniyalar  bu  vaxtdan 
etibarən azad və müstəqil ştatlardır, Britaniya taxt-tacının qul mükəlləfiyyətindən 
qurtulmuşlar,  Böyük  Britaniya  ilə  onların  arasındakı  hər  cür  siyasi  əlaqələr 
tamamilə kəsilir və müstəqil və azad ştatlar kimi onlar tam hüquqlara malikdir və 
müstəqil dövlət kimi öz işlərini idarə edirlər”. 
II  Kontinental  Konqressin  bəyəndiyi,  Tomas  Ceffersonun  yazdığı 
İstiqlaliyyət  Deklarasiyası  siyasi  sənəd  kimi  maarifçiliyin  “yaşamaq,  azadlıq  və 
xoşbəxtliyə  can  atmaq”  kimi  təbii  hüquqlarını  təsdiq  etdi  və  koloniyaların 
Britaniya  taxt-tacına  bütün  sədaqətdən  xilas  olmaqla,  azad  və  müstəqil  olacağını 
bəyan etdi. 
Cefferson güman edirdi ki, onun inqilabi manifesti Böyük Britaniyaya qarşı 
qiyama  bəlağətli  qaydada  haqq  qazandırılmasından  da  yüksəkdə  durmalıdır.  O, 
Deklarasiyanın  prinsiplərinin  praktiki  həyatda  öz  əksini  tapmasını  və  Amerikada 
elə  bir  cəmiyyət  yaranmasını  istəyirdi  ki,  orada  cəhdlə  nail  olmaq  arasındakı 
uçurum  daha  dar  olsun.  O,  Virciniyanın  yeni  konstitusiyasının  tərtibində  iştirak 
etməklə buna yaxınlaşmaq istəyirdi və 1776-cı ilin iyununda bu sənəd qəbul edildi. 
Lakin  Filadelfiyada  onun  vəzifələri  bunu  qeyri-mümkün  etdi  və  o,  oktyabr  ayına 
qədər  Virciniya  qanunvericilik  parlamentinə  daxil  olmadı.  Onun  planının  iki 

---

69 
 
hissəsi  göstərirdi  ki,  o,  təmsilçilik  idarəetməsinin  təbiətini  və  onun  uğurlu 
fəaliyyəti  üçün  lazım  olan  şəraitləri  nəzərdə  tutur.  Onun  üçüncü  ehtiraslı  vədi 
intellektual azadlıqda təcəssüm olunurdu. 
Cefferson  Virciniyada  mülkiyyətin  az  sayda  böyük  torpaq  sahiblərinin 
əlində  cəmləşdirilməsinə  imkan  verən  qanunları  ləğv  etmək  yollarını  arayırdı.  O, 
inanırdı ki, mülkiyyət insanın anadan olması ilə qazandığı təbii hüquqlar sırasına 
daxildir və bu qaydalı şəkildə mövcudluq hüququ mənasını verir. Bir neçə il sonra 
Fransada iqtisadi vəziyyəti müşahidə etdikdən sonra o, yazırdı: 
“Hər bir ölkədə olduğu kimi burada da becərilməyən torpaqlar və işləməyən 
yoxsul  adamlar  vardır.  Bu  aydındır  ki,  mülkiyyət  qanunları  təbii  hüquqa  təcavüz 
etməyə qədər genişlənmişdir. Yer, adama onun işləməsi və onun üstündə yaşamaq 
üçün  dayaq  məkanı  kimi  verilmişdir.  Bu,  fərasəti  həvəsləndirmək  üçündür,  biz 
onun  müsadirə  olunmasına  icazə  veririk,  biz  ona  qayğı  göstərməliyik  ki,  hər  bir 
işçi  bu  müsadirədən  çıxarılan  paylarla  təmin  edilsin.  Əgər  biz  əmək  üçün 
fundamental hüququ tətbiq etməsək, yer istifadəsiz qalana çevriləcəkdir”. 
Bu  hüququ  inkar  edən  cəmiyyət  ədalətli  ola  bilməz,  bu  heç  arzu  olunan 
respublika hakimiyyətindən istifadəyə də bənzəməz. 
Virciniya üçün təklif olunan təhsil sistemi Ceffersonun respublika idarəçiliyi 
ilə bağlı olan planın digər  bir hissəsi idi. Aşağı  (ibtidai) məktəblər  bütün  əhaliyə 
savadlılıq  verəcəkdi.  Bu,  azad  mətbuatla  birlikdə  ictimai  rəyi  məlumatlandırmaq 
üçün vacib idi. Yuxarı məktəblər təbii kübarlığı liderlik səviyyəsinə qaldıracaqdı, 
bu  isə  təmsilçi  hökumət  üçün  vacib  idi.  Bu  vaxt  alimlik  ləyaqət  əsasında 
mükafatlandırılmaqla,  təhsil  imkanının  iqtisadi  imtiyazlarla  eyniliyinin  qarşısını 
alacaqdı.  Cefferson  inanmırdı  ki,  cahil  adam  ictimai  işlər  barədə  rasional  və 
məsuliyyətli qərarlar verə biləcəkdir. O, adamların qabiliyyət sahəsində də bərabər 
olmasına inanmırdı. O, güman edirdi ki, fövqəl qabiliyyətlərə malik olan adamlar 
təbii  olaraq  ictimai  vəzifəyə  yarayırlar  və  onun  təhsil  sxemi  belə  bir  niyyəti 
güdürdü ki, həmin adamlar iqtisadi şəraitlərindən asılı olmayaraq öz istedadlarını 
inkişaf  etdirə  bilsinlər.  Ceffersonun  virciniyalı  sirdaşları  hərtərəfli  azad  ictimai 
təhsil  sisteminə  hazır  deyildilər.  Planlaşdırdıqlarından  yalnız  birini  o,  Virciniya 
universitetinin timsalında qoruyub saxlamışdı.  
Virciniya qanununda üçüncü və ən mühüm islahat dini azadlıq üçün nəzərdə 
tutulan tədbirlər idi. Bu islahat çox acı və qızğın müqavimətlə qarşılandı və 1786-
cı ilə kimi qüvvəyə minmədi. Bu vaxt isə Cefferson Fransada idi. 
Virciniyada olduğu kimi bir sıra ştatlarda vahid kilsə qurulmuşdu, digərləri 
isə  protestantlara  görə  azaldılmışdı.  Virciniya  qanunu  nəzərdə  tuturdu  ki,  ştatla 
kilsə arasındakı ənənəvi əlaqəni bütünlüklə yox etsin. Qanun ictimai vergi vasitəsi 
ilə  hansısa  dini  dəstəkləməyi  qadağan  edirdi.  Cefferson  bu  qanunu  müəyyən 
dərəcədə  öz  andının  icrası  kimi  qiymətləndirirdi:  “Adamların  şüuru  üzərində 
tiraniyanın  istənilən  formasına  qarşı  əbədi  düşmənçiliyə  mən  Allahın  mehrabı 
qarşısında and içmişəm”. 
Üç  il  qanunvericilikdə  işlədikdən  sonra  Cefferson  1779-cu  ildə  Virciniya 
ştatına  qubernator  seçildi  və  bu  vəzifədə  iki  il  işlədi.  Vəzifənin  məsuliyyəti  çox, 
səlahiyyəti  isə  az  idi.  1780-1781-ci  illərdə  Virciniya  Britaniya  qüvvələrinin 

---