Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- F.Bekon 2.4. Elmlərin təsnifatı
Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 100 dəyişdirmək, bu əmrlər üzərində islahat aparmaq daha məqsədəuyğun bir hal hesab edilir. Tusi bu nöqteyi-nəzərdən anoloji yanaşmanı Hüalakü xandan sonra hakimiyyətə gələn Abaqa xana da məsləhət görürdü. Mütəfəkkir Abaqa xana məsləhət görürdü ki, o atasının verdiyi əmrləri diqqət yetirsin və bu əmrlər üzərində müsbət yöndə düzəlişlərin aparılması barədə tədbir görsün. Göründüyü kimi dahi filosof dövlət işlərinin idarə edilməsində, xüsusilə də aşağı kütlənin ictimai- iqtisadi durumunun hər zaman tərəqqi yolu ilə inkişaf et- məsində bütün yollardan və vasitələrdən istifadə etmişdir. Tusinin dünyagörüşünün təməlində insan problemi əsas yer tutduğundan ideal ailə ve ideal cəmiyyət yaratmaq barədə də düşünmüşüdür. «Əxlaqi-Nasiri» əsərində bu problemləri müzakirə obyektinə çevirir. Ümumiyyətlə, Tusi elmi fəaliyyətinə nəzər yetirdiyimiz zaman onun ideal cəmiyyət, ideal dövlət qurmaq baradə mülahizələrinə rast gəlmək mümükündür. Mütəfəkkir bunu əməli fəaliyyətində də mümkün qədər tətbiq etməyə cəhd göstərmişdir. NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 101 Elmi gerçəklər üzərində razılaşmaq varkən, söz yığınlarıyla döyüşmək nə üçün? F.Bekon 2.4. Elmlərin təsnifatı Müasir dövrdə elmin araşdırdığı ən aktual və zəruri problemlərdən biridə elmlərin təsnifatıdır. Bir sıra tədqiqatçılar səhvən elm tarixinin Yeni Dövrdə meydana gəldiyini və elmşünaslığın müstəqil bir fənn kimi yalnız XX əsrdə bərqərar olduğunu bildirirlər. Müsəlman Şərqində elmlərin təsnifatını ilk dəfə verən Xəlil ibn Əhməd Farahidi (718-791) olmuşdur. Bəzi tədqiqatçılar məşhur ərəb alimi Əbu Musa Cabir ibn Həyyanın (721 - 815) «Kitab əl-hüdüd» əsərində elmlərin təsnifatı prob- leminin qoyulmasından bəhs etsə də bu əsərdə problem tam həllini tapa bilməmişdir. Elə bu səbəbdən də islam dünyasında elmlərinin təsnifatının verilməsi problemi əsaslı olaraq Xəlil ibn Əhməddən başalyır. Xəlil ibn Əhməddən sonra Yaqub Əl-Kindi (800-873) «Məiyətu-l-ilmi vəəqsamuhu» adlı əsərində elmlərin təsnifatını versə də bu əsər müasir dövrdə hələ də əldə olunmamışdır. Şərq aləmində elmlərin təsnifatınını müəkəmməl şəkildə verən filosof Əbu Nəsr Farabi (870-950) olmuşdur. Onun «İhsau- l-ulum vətərif», «Məratibu-l-ulum», «Mətləu-l-ulum» adlı əsərlərində bu problem geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Ensiklopedik zəkası ilə tanınan Nəsirəddin Tusi də bu problemə toxunur, elmin mahiyyəti və elmlərin təsnifatı barədə öz fikirlərini bildirir. Düşüncə tarixində elmlərin təsnifatını ilk olaraq verən Aristotelin düşüncələrindən, Əl- Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 102 Kindinin təsnifatından və Əbu Nəsr əl-Farabinin məşhur «İhsaül-ülum» yəni, «Elmlərin siyahıya alınmasına dair» adını verdiyi əsərdən bəhrələnən Tusi də elmlərin təsnifatını özünəməxsus şəkildə izah edirdi. «Əgər elmlərin təsnifat tarixini nəzərdən keçirsək, hər şey fəlsəfənin daxili bölgüsündən başlanır. Çünki qədim dövrdə elmlər hələ fəlsəfədən ayrılmamışdı. Təsadüfi deyil ki, Aristotel də elmlərin təsnifatını fəlsəfənin daxili hissələri kimi vermişdi.»(32,səh.165). Azərbaycanın düşüncə sahiblərinin elmi-fəlsəfi yaradı- cılığına nəzər yetirdiyimiz zaman elmlərin təsnifatının ve- rilməsi və elmlərin sistmatik bir qaydaya salınması haqqıında edilən ilk cəhdin də Nəsirəddin Tusi tərəfindən edilməsinin şahidi oluruq. Bu dahi alimin elmlərin bölgüsü haqqında söylədiyi fikirlər Azərbaycan düşüncə tarixi üçün qeyri-adi bir hal idi. Tusi elmlərin təsnifatını verərkən onları nəzəri hikmət və əməli hikmət deyə iki qrupa bölürdü. Nəzəri hikmətə elmi nəzəriyyələr, əməli hikmətə isə praktiki fəaliyyət daxildir. Əgər hər hansısa bir şəxsdə nəzəri hikmət və əməli hikmət bərabər formada yetkin- ləşibsə bu zaman ən kamil alim tipi ortaya çıxır. Elmşünaslığa aid də öz sözlərini deməyi bacaran Nə- sirəddin Tusiyə görə elm hikmətin və mərifətin tərkib hissəsidir. A. Rzayev haqlı olaraq qeyd edirdi ki, «Tusinin elmlər təsnifatı öz əhatəliliyi, dərinliyi və miqyası etibarilə diqqəti cəlb edir... Tusi XIII əsrdə orijinal təsnifat sistemi yaratmış, özündən əvvəlki filosofların təsnifatını genişlən- dirmək və dəqiqləşdirmək yolunda mühüm addım atmış- dır» (65,səh.99). Şərq peripatetik filosoflarından Fərabi, Biruni və İbn Sinanın elmşünaslığa dair fikirləri N.Tusinin elmşünaslıq NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 103 (yaxud «elm haqqında elm») barədə fikirlətinə sirayət etmişdi. Tusi elmlərin təsnifatını, bölgüsünü apararkən bu məsələyə Şərq peripatetiklərinin nöqteyi-nəzərincə yanaş- mışdır. Ümimiyyətlə bütün varlıqlar haqqında olan elm onunla məşğul olan insanları hər şeyi olduğu kimi dərk etməyə təhrik edir. «Elm – varlıqların həqiqətən necə olduğunu düzgün təsəvvür etmək, insanın yaradıcı ağlı, nəfsi-əmr və sağlam düşüncəsi dairəsində onun xüsusiyyət və keyfiyyətlərini kəşf etməkdir». (31, səh36) Tusiyə görə gerçəklikdə mövcud olan bütün varlıqlar zəruri və mümkün varlıq kimi iki hissəyə bölündüyündən hikmət elmi də iki qismə bölünür. Nəzəri hikmət də öz növbəsində varlıqların var olması etibarilə iki qisimə ayrılır. Bu bölgüdə əsas yeri varlıqların maddə ilə olan mümkün və qeyri-mümkün əlaqəsi əsas yer tutur. Nəzəri hikmət bu baxımdan iki ayrı cəbhəyə parçalanır: 1). Maddə ilə əlaqədar olan varlıqlar haqqında olan elm. 2). Maddə ilə əlaqədar olmayan varlıqlar haqqımda olan elm. Sonuncu da növbəsində iki hissəyə bölünür, bunların bir qismində maddənin iştirakı olmadan da təsəvvür yarana bilir. İkinci qismində isə maddənin iştirakı sayəsində mümkün olanlar haqqındakılar mövzunun obyektinə çevirilir. Yuxarıda verilə izahdan sonra Tusi nəzəri hikmət elminin üç hissəyə bölür: 1). Metafizika- təbiətin arxasında. Orjinal versiyalarda Tusi bu istilahı «Mabəd ət-təbiə» deyə adlandırırdı. 2). Riyaziyyat Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|