Бяйляр абдуллайев
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 173 şərh edilmiş və gələcək nəsillər üçün miras saxlanılmışdır. Bu sahədə M.N.Tusinin də xidmətləri böyük olmuşdur. Tusi «Əxlaqi-Nasiri», «Övsaful-Əşraf», «Kitabi-Mə- darik», «Məsnəvi», «Divan» və s. kimi digər əsərlərində də insan zəkasının geniş hüdudlarını, insanın müxtəlif gözəlliklərini «Əxlaq gözəlliyi»ni, «Şərəf, ədalət və başqa fəzilət növləri»ni, insanın təkmilləşməsini, «Zahiri və batini aləmi»ni, «Məhəbbət və düzlüyünü», «Məhəbbət və düzlüyün cəmiyyətlə əlaqəsi»ni oxumaq, nitqi, nəfsi gözləmək, hər bir adam üçün səadət olmasını, təbiət, cəmiyyət, «Əşkalül-əcsam»dan həzz almağın yollarını və s. ətraflı tərənnüm etmişdir. Tusinin əsərlərindən məlum olur ki, o, heç vaxt törənən müharibə və mübrizələrlə dolu olan hökmdarların, əmirləri zahiri gözqamaşdırıcı parıltılarını tərif etməmiş və həmişə insanda həssanatı, əxlaq gözəlliyini tərif edəcəyəm demişdir. O elmin qüdrət və qüvvətinə inanır, bəşəriyətin müstəqim tərəqisi və bəşər övladlarının həssanatını onun elmə nə dərəcədə sahib olub olmamasında görürdü. O, əql və idrak, əxlaq və saflıq, sağlamlıq və gümrahıq sahədə «təkmil adamları müqayisəsiz gözəl adlandırırdı.» Tusi insanın gözəl, pak, mənən yüksək olmasını onun geyimində tutduğu mövqedə deyil, onun nə dərəcədə münasibət bəsləməsində, savadı və əqli ilə dünyanı dərk etməsində görürüdü. Onun fikrincə elmi və ya bədii əsərlərdə məzmu mövcud olmalı, məhdud, yeknəsəq, subyektiv meyilərə, tamahkarlığa, cəsarətsizliyə, bədbinliyə yol verilməməlidir. İnsan o zaman gözəl, idrakən qüdrətli və hamı tərəfindən əzizlənir ki, o, bütün elmlərdən xəbərdar olsun. Namiq Abbasov, Rəhim Həsənov ~ ~ 174 Tusi göstərirdi ki, şagirdin gözəlliyi onun dərsə yaxşı münasibətilə, oxuduqlarını dərk edib anlamaqla, ata-anaya, yaşlı adamalara ehtiramı və hərəkətləri ilə nəzərə alınarsa, müəllimin gözəllii onun nitqində, nəvazişində, həm uşaqlara, həm valideynlərə yaxşı münasibətində, ixtisasını gözəl bilib, müəllimi əsaslı başa salma məharətidə və uşaqlara bacardıqca çox şey örətməsində və gözəl əxlaqa alışdırmasındadır. O fikirləşirdi ki, hər hansı bir əsər poetik nümunə və s. olursa olsun mənalı və aktual olmalı və əgər gözəl sayırıqsa, pak hesablayırıqsa, yalnız bəşə- riyyətin tərəqqisinə xidmət etməlidir. Özünəqədərki görkəmli şəxsiyyətlər kimi Tusi də həmişə şəri pisləyir, tənqid edir, xeyiri, xeyirxahlığı isə özünəməxsus bir üsulbda tərənnüm edirdi. Tusinin fikrincə, istər sənət olsun, istər elm həmişə tərəqqini görməli və yaratmaq arzusu ilə əməl göstərmə- lidir. Onun orijinallığı onun həmişə yenilikləri görməsində, zamanın tələbinə bəşəri mövqedən yanaşmasında və hər şeyi cəmiyyətin tərəqqisi üçün sərf etməsində idi. Tusi insanları inandırırdı ki, çətin məsələləri aydınlaşdıran, sənət, musiqi və maddi nemətləri hasilə gətirən insanı rəvac və inkişafına, əxlaqca saf və gözəl olmasına, bütün sənətlərdən baş çıxarmasına, ona irəliləmək üçün yol göstərən, bağlı qapıları açan, sirləri agah edən bir şey varsa, o da elm və onu öyrənməkdədir. O yazır ki, elm insanın mənəviyyatca gözəlləşməsində həyati təcrübəsinin zənginləşməsində və kamilləşməsində müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Tusi gözəlliyin növləri, kateqoriyaları, dünyanın estetik özünəməxsusluğu, gözəllik, gözəl, ülvi, rəzil, eybəcər və tragik kateqoriya meyarları, zövq, qavrayış, həyəcan, ideal, NƏSİRƏDDİN TUSİNİN MÜDRİKLİK FƏLSƏFƏSİ ~ ~ 175 ustad, bədii və s. kimi istilaları, zümrə, silk, varlı-yoxsul, rəiyyət, əmr kimi cəmiyyətə xas sözləri, «psixoloji qüvvə» yəni iy, dad, görmə, eşitmə duyğularını, mədəni, nəbati və heyvan aləmləri, insanın zövqü, qabiliyyəti, baxışı, həzz almaq, bacarıq, mühakimə, kamillik və s. kimi fəlsəfi və estetik istilahlar haqqında birbəbir təhlil verir və arzuladığı təkmil-əxlaqi gözəlliyi tərənnüm edərək, bəşər övladına bu sahədə pedaqoji məsləhətlərini də verirdi. Bu sahədə də Tusi, Aristotel, Platon, Sokrat kimi antik filosoflar ardınca deyil, Yaxın və Orta Şərqin görkəmli sənətkarı və mütəffəkkiri «alimlər padşahı» İbn Sina təliminə əsaslanmış və onun ardınca getmişdir. Lakin, Tusi İbn Sinanın bu sahədə fikirlərini şərh və tənqid edərək bir sıra istilahlar və islahatlar müəllifi də olmuşdur. Tusi beynəlmiləl pedaqoq-mütəffəkkir idi. Onun bu sahədə də qiymətli fikirləri az deyildir. Tusi elə bir pedaqoq, elə bir mütəfəkkirdir ki, o yalnız Azərbaycanda, Yaxın və Orta Şərqdə deyil, bütün dün- yada belə məşhur ensiklopedik biliyə malik bir şəxsiyyət olmuşdur. Tarixi mənbələrdən öyrənirik ki, təkcə onun «Əxlaqi- Nasiri» və «Adabul-mütəəllim» əsərləri təkrar-təkrar Şərq və Qərbi Avropa dillərinə tərcümə edilərək 100 dəfədən çox nəşr edilmiş və ayrı-ayrı xalqların pedaqoqları, müəl- limləri və maarifçiləri tərəfindən sevilə-sevilə oxunmuşdur. Gətirdiyimiz bu ikicə kiçik fakt göstərir ki, Tusinin Azərbaycanlı olması və Azərbaycanda yaşayıb yaratma- sına baxmayaraq, o yalnız Şərqin deyil, beynəlxalq aləmin, bütün bəşəriyyətin sevilən, qədirbilən yaradıcı və mübariz mütəfəkkir-pedaqoqudur. Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|