Cəlal Abdullayev
Yüklə 1,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
238 Sabit Rəhmanın teatra, səhnəyə olan bağlılığı «Teatr hekayələri» adlı silsilə nəsr əsərlərinin yaranmasına səbəb olmuşdur. Görkəmli yazıçı teatr sənəti, məşhur aktyorlar, dramaturqlar haqqında bir sıra məqalələr, xatirələr yazmış, sənət və həyat prob- leminə kiçik pyeslərində də toxunmağa çalışmışdır. Ədibin «Teatr hekayələri» silsiləsinə daxil olan «Cənnət xuliqanı», «Nadir şah», «Qaragöz», «Məşədi İbad», «Sınıq güzgü», «İlk tamaşa», «Qanlı məktub», «Ərəboğlu», «Şəkil», «At», «Darvaza dram cəmiy- yəti» kimi hekayələrinin hamısı reallığa əsaslanır və bu hekayələrdə yazıçı ya şahidi olduğu, ya da eşitdiyi hadisələri təsvir etmişdir. Teatr həyatına həsr olunmuş əsərlərin ən bariz nümunəsi böyük Azərbaycan tragiki Hüseyn Ərəblinskiyə həsr etdiyi «Son faciə» povesti sayıla bilər. Bu əsər bizim böyük sənətkarımıza qoyulan ən gözəl abidədir; burada hər addımı, həyatının hər anı tragik kolliziyalarla müşayiət olunan həmin tarixi şəxsiyyət real, həyati və tarixi həqiqətlərə söykənən bir ideal kimi qələmə alınmışdır. Nəsr yaradıcılığına kiçik satirik hekayələrlə başlayan Sabit Rəhman sonralar iri həcmli nəsr əsərlərini – «Vəfasız», «Arzular», «Son faciə» povestlərini, «Böyük günlər» və «Nina» tarixi romanının heç birini satirik planda yazmamışdır. Bu əsərlərdə İnsanın arzu və istəkləri, mənəvi dünyası, vətəndaş kimi formalaşması, səmimi duyğuları ədibi maraqlandıran əsas amillərdən olmuşdur. Bütün bu və ya digər məsələlərə S.Sultanova tamamilə yeni müstəvidən yanaşmış, yeni baxış buca- 239 ğından baxmağa çalışmış və əksər hallarda müvəffəq ola bilmişdir. Monoqrafiyanın başqa bir məziyyətini biz müəllifin təkcə Sabit Rəhman nəsrini təcrid olunmuş şəkildə – məhəlli miqyasda yox, klassik Azərbaycan və dövründə yaranan digər xalqlar bədii nəsrinin ümumi kontekstində alıb işlənməsində görürük. Belə ki, araşdırıcı yeri gəldikcə, həm sosioloji təhlil zama- nı, həm də sənətkarlıq məsələlərindən danışarkən Azərbaycan nasirlərinin hekayə, roman və povestləri ilə müqayisələr, paralellər aparır. Məsələn, ədibin «Hamam barədə» hekayəsi C.Məmmədquluzadənin «Yan tütəyi», «Diziyamaqlı» «Bəlkə də qaytardılar» hekayələri ilə, eləcə də Ə.Haqverdiyevin «Şeyx Şəban» əsəri, «Molla Maşallah» hekayəsi ilə qarşılaşdırılır, oxşar və fərqli cəhətləri aydınlaşdırılır. Eyni zamanda, tədqiqat işində Y.V.Çəmənzəminli, B.Talıblı, Simurğ, Mir Cəlal və s. kimi yazıçıların bədii nəsri ilə Sabit Rəhmanın satirik nəsri, S.Rəhimov, M.Hüseyn, M.S.Ordubadi, Ə.Əbülhəsən, Ə.Vəliyev, S.Vəliyev və s. yazıçıların epik vüsətli roman və povestləri ilə ədibin analoji janrda yazılmış əsərləri arasında tipoloji yaxınlıqlar göstərilir, həm də yazıçının rus və mütərəqqi Avropa ədəbiyyatına münasibəti aydınlaşdırılır. Özündən qabaqkı müəlliflərdən fərqli olaraq S.Sultanova öz monoqrafiyasında hər şeyi təsdiq, tərif yolu ilə yox, tənqidi tərzdə həm yazıçının öz əsərlərinə, həm də bu barədə yazan müəlliflərə öz münasibətini bildirir. Əsərin polemik, mübahisəli ruhu da buradan irəli gəlir. 240 Əsərin digər bir məziyyəti, tədqiqatçının yazı- çının əsərlərini etik-mənəvi və sosial-psixoloji proble- matika baxımından təhlil etməsi, Sabit Rəhman nəs- rində tarixilik və müasirlik problemini, bunun realizə forma və üsullarını, bədii-estetik prinsiplərini izlə- məsidir. Tədqiqat işində yazıçının nəsri üçün xarakterik olan ən başlıca sənətkarlıq məsələləri – konflikt və xarakter, süjet və kompozisiya, realist sənətdə tipikləşdirmənin əsas komponentlərindən olan fərdiləşdirmə və ümumiləşdirmə məsələsi, dil və üslub və s. araşdırılmışdır. Monoqrafiyada demək olar ki, görkəmli ədibin qələmindən çıxan bütün bədii nəsr nümunələrinin əksəriyyəti təhlilə cəlb olunmuş, onların tədqiqi zamanı yazıçının publisistikası da yaddan çıxarılmamış, yeri gəldikcə, onun epik irsinin özünəməxsusluqlarını – dramaturgiyası, publisistikası, ssenariləri ilə bağlı tərəflərini işıqlandırmağa çalışmışdır. Yazıçının roman və povestlərinin təhlilinə həsr olunmuş fəsillər də yaxşı təsir bağışlayır. Müəllif burada da bu və ya digər qüsurlu cəhətlərə dair tənqidi iradlarını bildirir. Məsələn, «Böyük günlər» və «Nina» romanlarının ideya- məzmun və sənətkarlıq baxımından mövcud olan qüsurları, çatışmayan cəhətləri, xüsusilə «Böyük günlər» romanı və «Arzular» povestinin qeyri- bədiiliyi, sxematikliyi kəskin tənqid edilir. Bütün bunlar göstərir ki, əsərin müəllifi artıq kamil, bitkin bir qələmə malik olan, öz müstəqil fikir- 241 lərini konkret bədii nümunələr əsasında söyləməyi bacaran, öz baxışını müdafiə etmək iqtidarı ilə seçilən bir tədqiqatçı kimi yetişmişdir. Yuxarıda deyilənləri nəzərə alaraq Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı kafedrasının baş müəllimi, filologiya elmləri namizədi Sürəyya Sultanovanın «Sabit Rəhmanın bədii nəsri» adlı kitabı respublika- nın ali məktəblərinin filologiya fakültələrinin tələbələri, habelə geniş ziyalı kütlələri üçün vacib elmi-nəzəri mənbə ola bilər. 2005 Yüklə 1,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|