Dərs vəsaiti Azərbaycan Respublikası

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
100 
hakimiyyət  uğrunda  didişmələr  və  royalistlərin  fəallaşması 
Stüartlar  sülaləsinin  bərpa  olunmasına  və  II  Karlın 
hakimiyyət  başına  gəlməsinə  səbəb  oldu.  Bərpa  əsl  inqilabi 
qüvvələrə  qarşı  royalist  terrorunun  başlanmasına  gətirib 
çıxardı.  Royalist  mühacirlər  və  onlarla  həmrəy  olan 
prisviterianlar  xoşları  gəlməyən  qüvvələrə  amansız  divan 
tutmağa başladılar. 
Bərpa  olunmuş  mütləqiyyətlə  burjuaziya  və  yeni 
dvoryanlığın  münasibətləri  də  o  qədər  mehriban  və  səmimi 
deyildi.  Feodal  zadəgan  dairələr  və  burjuaziya  parlamentin 
zəiflədilməsi,  kral  hakimiyyətinin  möhkəmləndirilməsinə 
çalışırdılar.  Xalq  kütlələrinin  get-gedə  artan  narazılığına 
əsaslanın  müxalifət  qüvvələrinin  hərəkatı  da  güclənirdi. 
Müxalifət  qüvvələri  Stüartların  xarici  siyasətindəki 
uğursuzluqlardan,  onların  fransız  mütləqiyyətindən  asılı 
düşməsi faktından məharətlə istifadə edirdilər. 
Bərpa  edilmiş  mütləqiyyət  əleyhinə  mübarizə  döv-
ründə  tori  və  viqi  siyasi  adları  meydana  çıxır.  Torilər  iri 
torpaq  sahiblərinin  partiyası  idi,  onlar  bərpa  olunmuş 
mütləqiyyəti  müdafiə  edir,  parlamentin  zəifləməsinə 
çalışırdılar.  Viqilər  burjuaziyanın  və  yeni  dvoryanlığın 
mənafeyini ifadə edir, II Yakova qarşı çıxırdılar. 80-ci illərin 
axırında  II  Yakov  torilərin  və  fransız  sarayının  köməyinə 
arxalanaraq  İngiltərədə  katolikliyin    möhkəmlənməsinə 
gətirib çıxara biləcək bir sıra tədbirlə həyata keçirmək istəyir. 
Burjuaziyanın  və  yeni  dvoryanlığın  mənafeyinə  toxunan  bu 
tədbirlə  geniş  xalq  kütlələrinin  narazılığına  və  narahatlığına 
səbəb  oldu.  Ölkədə  inqilabi  yüksəlişin  mümkünlüyü  real 
şəkil alır. Tori və viqilər belə bir vəziyyət qarşısında qalaraq 
sazişə  gəlir  və  saray  çevrilişi  edirlər.  Yakov  taxtan  salınıb, 
onun  yerinə  kürəkəni  Vilhelm  Oranlı  taxta  çıxarılır.  1688-
1689-cu  illərdə  baş  verən  bu  hadisələrdə  əslində  bir-birilə 
döyüşən  hakim  siniflər  xalq  kütlələri  üzərinə  birgə  hücuma 

---

XVII əsr Qərbi Avropa ədəbiyyatı 
 
 
101 
keçmək üçün razılığa gəlirlər. 
1660-cı  ildən  başlayaraq  saray  mühiti  və  feodal 
zadəgan dairələri tərəfindən himayə olunan bir sıra mürtəce 
şair 
və 
yazıçılar 
ədəbi 
vasitələrlə 
mütləqiyyətin 
möhkəmlənməsinə  çalışırlar.  Con  Roçester,  Çarlz  Bakherst, 
Yentvort  Roskommon  və  Corc  Eterec  bu  dövrün  saray 
zadəgan ədəbiyyatının ən tanınmış nümayəndələri idi. 
Onu  da  qeyd  edək  ki,  mütləqiyyətin  bərpası  İngil-
tərədə burjua münasibətlərinin inkişafına zadəganlığı, özü də 
get-gedə  daha  artıq  kapitalistləşir,  Hobbsun  şərh  etdiyi  kimi 
hakim 
dairələrin  varlanması  və  xalq  kütlələrinin 
əzişdirilməsi  elminə  daha  dərindən  yiyələnirdilər.  Şair  və 
dramaturqların 
əsərlərində 
zadəgan 
qəhrəmanlığının 
tərənnümü geniş vüsət aldı. 
CON  DRAYDEN  /1631-1700/.  Drayden  şair, 
dramaturq,  tənqidçi  və  nəzəriyyəçi  kimi  tanınır.  Onun 
yaradıcılığında  klassisizmə  məxsus  cizgilər  daha  güclüdür. 
Bununla  bərabər  keçid  dövründə  yaşamış  bir  sənətkar  kimi, 
o,  intibah  dövrünün  və  manyerizmin  nailiyyətlərindən 
qidalanır,  onların  uğurlarından  istifadə  etməyə  çalışır,  dildə 
əzəmətli  obrazlılıqla  danışıq  dili  xüsusiyyətlərini  birləşdirir, 
qafiyəsiz, ağ şeiri qoşa qafiyəli misralarla əvəz edir. 
Kembric Universitetində oxumuş və Bərpa dövrünün 
məddah  dramaturqu  kimi  tanınmışdır.  1659-ci  ildə 
Kromvelin  ölümü  münasibətilə  göz  yaşı  tökən  şair 
/"Qəhrəmanlıq  stansları"/ "Yenidən  çıxan  ulduz" odası  ilə  II 
Karlın  Londona  qayıtmasını  alqışlamışdır.  Bərpa  illərində 
Drayden  ilk  ingilis  laureat  şairi,  ilk  saray  dramaturqu  və 
rəsmi tarixçi olur. 1688-ci ildə Hannover sülaləsi hakimiyyət 
başına  gələndə  Drayden  onları  tanımaqdan  imtina  etmiş, 
həyatın son on ilini ehtiyac içərisində keçirmişdir. 
Draydenin  poeziyası  oynaqlığı  və  zərifliyi  ilə  seçilir. 
İngilis  şeirinə  o  vaxta  qədər  görünməmiş  bir  çeviklik  və 

---

Afaq Yusifli İshaqlı 
 
 
102 
ifadəlik  gətirən  şair  "Mak-Flekno"  kimi  satirik  poema 
yaradır,  "Avesslom  və  Axi-Tüfeyl",  "Maral  və  Bəbir"  adlı 
məddah  poemalar  və  bir  çox  başqa  poetik  əsərlər  yazır. 
Lakin  Drayden  60-70-ci  illərin  ingilis  ədəbiyyatında  daha 
çox məhsuldar bir dramaturq kimi tanınır. 
Con  Drayden  zadəgan  dairələrinin  sənətə  baxışı 
əsasında  yeni  tipli  tamaşa  növü  yaratmağa  çalışmış  və 
"qəhrəmanlıq  dramı"  deyilən  bir  janr  yaratmışdır.  Bu  haqda 
nəzəri  görüşlərini  o,  "Qranadanın  mühasirəsi"  əsərinə 
yazdığı "qəhrəmanlıq dramı haqqında təcrübə" adlı önsözdə 
şərh etmişdir. 
XVII  əsr  fransız  teatrının  ənənələrindən  bəhrələnən 
dramaturq  "qəhrəmanlıq  dramı"    janrına  "qəhrəmanlıq 
poemalarının miniatür formada təqlidi" kimi baxmışdır. Ona 
görə  də  onda  hərəkətdən  çox,  deklamasiyaçılıq  özünü 
göstərir.  İngilis  teatrının  ənənələrinə  yad  olan  "qəhrəmanlıq 
dramı" Draydenin dövründə hay-küylü bir şöhrət qazansa da, 
yaşaya  bilmədi.  Sünilik  və  zahiri  təmtəraq  dramaturqun 
işlədiyi  ciddi  və  əhəmiyyətli  mövzuların  lazımi  səviyyədə 
işlənilməsinə  imkan  vermirdi.  O,  gah  Amerika  hindularının 
ispanlar tərəfindən qırılmasından /"Hind imperatoru", 1668/, 
Qərbi  Avropa  feodalizminin  hücumları  qarşısında  dağılan 
qədim dövlətlərin yaranmasından /Aurəng-Zibi, 1676/ söhbət 
açır,  lakin  toxunduğu  mövzulara,  hadisələrin  mahiyyətinə 
nüfuz  etməyə  cəhd  göstərə  bilmir,  buna  təşəbbüs  də 
göstərmirdi.  Əslində  onun  Qərb,  Şərq  və  antik  adlar  və 
libaslar  altında  göstərilən  qəhrəmanları  nəzakətli  zadəganlar 
idilər. Draydenin qəhrəmanı çox vaxt şöhrət, şəhvət və var-
dövlət haqqında düşünürdü. Onun pyeslərinin qəhrəmanları, 
bir  növ,  idealizə  edilmiş  kübar  xanımlar  və  ağalardır.  Dray-
denin  əsərlərinin  təmtəraqlı,  saxta  patetikaya  əsaslanan  dili 
bu cəhəti bir daha təsdiq edir. 
XVII  əsrin  kosmopolit  saray  mədəniyyətinə  mən-

---