Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

 
 

---

32 
 
III HİSSƏ. DAŞ DÖVRÜ 
 
III FƏSİL 
 
QAFQAZIN DAŞ DÖVRÜ ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ 
 
1. Azərbaycanın daş dövrü arxeoloji abidələri 
 
"Paleolit"  terminini  ilk  dəfə  1865-ci  ildə  ingilis  Lebbok  işlətmişdir. 
Fransız arxeoloqu  Buşe  de  Pert  XIX  əsrdə  elmi  cəhətdən  sübut  etmişdir  ki, 
Avropada  daşdan  hazırlanmış  əmək  alətləri  aşkar  olunmuşdur.  Paleolitin 
tədqiqində növbəti addım Q.Mortilye, A.Beylyanın tapıntıları oldu. Mortilye 
diqqət  yetirmişdi  ki,  daş  əmək  alətləri  biri-birindən  forma  və  hazırlanma 
üsullarına  görə  fərqlənirlər.  O,  paleolit  dövrünü  mərhələlərə  ayırmış  və  bu 
mərhələləri,  dövrü xarakterizə  edən tapıntıların aşkar  olunduğu  yerin  adı  ilə 
adlandırmışdı. Beləcə ən kobud əmək alətləri Şel (Paris yaxınlığında yer adı) 
adını  aldı.  II  mərhələ  Aşel  (Alp  dağlarında)  adı  ilə  adlandırıldı.  Sonralar 
Fransada  Mustye  adlanan  yerdə  mağaradan  orta  daş  dövrünə  aid  alətlər 
tapıldı  və  həmin  yerin  adı  ilə  Mustye  adlandırıldı.  Müasir  arxeologiyada 
paleolit, qədim, orta, son aşel dövrlərinə, mustye və son paleolitə ayrılır. 
Daş dövrü, yaxud paleolit  - əmək alətləri və silahların əsasən daşdan 
hazırlandığı  qədim  tarixi  mərhələdir.  Bu  mərhələ  kalium-karbon  analizinin 
nəticəsinə  görə  2.6  milyon  il  insanın  heyvani  vəziyyətdən  ayrılmasından 
metalın kəşfinə qədər davam etmişdir. İnsan cəmiyyətinin formalaşması uzun 
bir proses  olub,  yüz  minillikləri əhatə  edir.  Bu  proses  Yer kürəsinin  bir  sıra 
yerlərində, daha dəqiq desək, yaşam üçün əlverişli coğrafi şəraitə malik olan 
ərazilərdə  intensiv  getmişdir.  İnsan  cəmiyyətinin  formalaşması  prosesinin 
ilkin  mərhələsində  təbii  şərait,  yəni  coğrafi  mövqe  inkişaf  səviyyəsinə  təsir 
edən başlıca amil olmuşdur. 
İlk insanın yaranması Yer kürəsi tarixinin IV mərhələsinə-pleystosen 
dövrünə  təsadüf  edir.  III  mərhələnin  sonu  (pliosen)  Yer  kürəsində  havanın 
temperaturunun  aşağı  düşməsi  və  bir  çox  ərazilərin  buzlaşması  ilə 
səciyyələnir.  Buzlaqların  şimalda  daha  geniş  vüsət  almasına  səbəb  iqlim 
şəraitinin  kəskin  dəyişməsi  olmuşdur.  Belə  ki,  bu  dövrdə  Avropanın  şimal 
hissəsi,  o  cümlədən  də  Alp  və  Qafqaz  dağları  tamamilə  buz  qatı  ilə 
örtülmüşdü. 
IV dövr - antropogenez eopleytosen, pleystosen və qolosen dövrlərinə 
bölünür.  Eopleystosen  dövründə  güns,  pleystosen  dövründə  mindel,  riss, 
vyurm buzlaşmaları olmuşdur. 
Müəyyən olunmuşdur ki, pleystosen dövründə Avropa ərazisi üç əsas 
buzlaşma mərhələsini keçirmişdir: mindel, riss, vyurm. Bu mərhələlər də öz 

---

33 
 
aralarında  iki  yerə  bölünür:  mindel-riss,  riss-vyurum.  Sonuncu  mərhələ 
buzlaqların çəkilməsi ilə səciyyələnir. 
Buzlaşma  dövrü  yer  kürəsinin  bütün  ərazilərində  bərabər  səviyyədə 
getməmişdir.  Belə  ki,  bu  dövrdə  quru-kontinental  iqlimə  malik  ərazilərdə 
buzlaq sahələr daha az idi, Afrikanın cənubunda isə ümumiyyətlə, buzlaşma 
dövrü yağışlarla səciyyələnirdi. 
Asiya  və  Avropanın  iri  dağ  massivləri  buzlaqları  şimal  ərazilərinin 
buzlaq  təbəqəsi  ilə  birləşmişdi.  Buna  görə  də,  Qafqazın  buzlaşma  dövrü  ilə 
əlaqəli geoloji terminləri nisbi xarakter daşıyır. 
Erkən  daş  dövründə  Qafqazda  insanların məskunlaşması istiləşmə  ilə 
birbaşa bağlı olmuşdur. Buzlaşmanın sonundan etibarən Ön Asiyanın dağlıq 
və dağətəyi ərazilərindən şimal istiqamətində insanların miqrasiyası başlamış 
və  ehtimal  ki,  bəzi  qruplar  Böyük  Qafqaz  dağ  silsiləsinin  ətəklərində 
yerləşmişlər  (o  cümlədən  Cənubi  Osetiyada  aşkar  edilən  aşel  dövrü 
mağaralarda). 
Buzlaşmanın yenidən başlanması zamanı Qafqazda həyat şəraiti xeyli 
dəyişmişdir.  Qar  kütlələri  aşağılara  qədər  enməyə  başlamış,  bununla  da 
insanlar  dağlıq  əraziləri  tərk  edərək  əsasən  təbii  mağaralarda,  dağlararası 
dərələrdə,  açıq  tipli  düşərgələrdə  məskunlaşaraq,  tədricən  oturaq  həyat 
sürmək  məcburiyyətində  qalmışlar.  Bu  zaman  qar-buz  kütlələri  Şimali 
Qafqazı  Cənubi  Qafqazdan  ayırmışdı.  Bununla  da  üst  paleolitdə  vyürm 
buzlaşması  dövründə  insanların  burada  yaşaması  o  qədər  çətinləşmişdi  ki, 
onlar dağlıq əraziləri həmişəlik tərk etmişlər. 
Qafqazın  buzlaq  ərazilərinin  geoloji  sxemi  və  Qara  dəniz,  Xəzərin 
səviyyəsi, yəni kontinental və dəniz çöküntüləri Abxaziyadan (Qafqazın Qara 
dəniz  sahilləri)  aşkar  olunmuş  arxeoloji  materiallar  nəzərə  alınaraq  tərtib 
olunmuşdur. 
IV mərhələnin  erkən  çağlarında  Cənubi  Qafqazda  insan  cəmiyyətinin 
formalaşması  üçün  əlverişli  şərait  yaranır.  Heç  də  təsadüfi deyil  ki,  Qafqaz 
bölgəsində  insan  mədəniyyətinin  ilk  izlərinə  məhz  Gürcüstan,  Azərbaycan, 
Qərbi  Azərbaycan  -  Zəngəzur  mahalı  (İndiki  Ermənistan)  və  qismən 
Abxaziya ərazisində rast gəlinir. 
Azərbaycan  AMEA  Tarix  İnstitutunun  arxeoloqları  apardıqları 
arxeoloji  tədqiqat  işləri  nəticəsində  bir  neçə  mağara  abidəsi  aşkar  edərək 
tədqiq  etmişlər.  Bunlardan  Daşsalahlı,  Damcılı,  Şuşaqala,  Daşqala,  Azıx, 
Tağlar, Qazma və Buzeyir mağaralarını göstərmək olar. 
Adları  çəkilən  mağara  düşərgələri  bəşəriyyət  tarixinin  müxtəlif 
dövrlərinə aid edilir. 
Bunlardan  Azıx  mağarası  dünya  arxeologiyasında  xüsusi  yer  tutur. 
Mağara  1960-cı  ildə  Məmmədəli  Hüseynov  tərəfindən  qeydə  alınmış  və 
həmin  vaxtdan  burada  arxeoloji  tədqiqat  işləri  aparılmışdır.  Mağaranın 

---

34 
 
kompleks tədqiqi ilə sonradan D.V.Hacıyev, Ə.Q.Cəfərov və digər alimlər də 
məşğul olmuşlar. 
Azıx  mağarası  Azərbaycanın  Qarabağ  ərazisində  yerləşir.  Azıx 
mağarası  Quruçayın  sol  sahilində  olub,  dəniz  səviyyəsindən  900  m 
yüksəklikdədir. Mağaranın qarşısında olan Quruçay dərəsi Alp çəmənliyi ilə 
örtülmüşdür.  Mağaranın  cənub  və  şimal  tərəfləri  dağətəyi  meşələrlə  əhatə 
olunmuşdur.  Hələ  çox  qədim  dövrlərdə,  pliosenin  sonlarında,  pleystosenin 
əvvəllərində Azıx mağarası ərazisində Quruçay dərəsi yolu ilə müxtəlif iqlim 
şəraitində  çoxlu  heyvanat  aləmi  yayılmışdır.  Eyni  zamanda  2  milyon  il 
bundan  əvvəl  Şərqi  Afrikada  yaşamış  Homo  Habilisə  yaş  etibarı  ilə  yaxın 
olan ilk insanlar burada məskən salmışlar. 
Quruçay  dərəsi  istehsal  alətləri  hazırlamaq  üçün  zəngin  xammal 
mənbəyi  olmuşdur.  Burada  kvars,  kvarsit,  çaxmaqdaşı,  bazalt,  xalsedon, 
felzit,  yaşma  və  s.  minerallar  vardır.  Azıx  mağarası  karst  mənşəli  olub, 
əsasən  son  Ağcagil-Abşeron  dövrlərində  əmələ  gəlmişdir.  Mağaranın 
uzunluğu  600  m-dən  çoxdur.  Ümumi  sahəsi  8000  m
2
  yaxındır.  Mağara 
olduqca  hündür  (20-25  m),  salonlardan  və  içərisi  torpaqla  dolmuş  keçid 
yollarından  ibarətdir.  Mağarada  10  arxeoloji  təbəqə  müəyyən  olunmuşdur. 
Çöküntünün  ümumi  qalınlığı  14  metrdir.  Mağaranın  çöküntülərində  qədim 
paleolitin dövrlərini ardıcıl əks etdirə bilən bütün təbəqələr qeydə alınmışdır: 
şellə  qədər  olan  çay  daşı  alətləri  mədəniyyəti,  ilk  aşel,  orta  aşel,  son  aşel  - 
qədim mustye. Mağara abidələri arasında stratiqrafik quruluşda belə ardıcıllıq 
hələ  ki,  dünyanın heç  bir  yerində  qeydə  alınmamışdır.  Azıx  mağarasının  ən 
aşağı  təbəqələrində  (X-VII)  kobud  və  daha  primitiv  daş  alətlər  çaydaşı 
alətləri mədəniyyəti tapılıb öyrənilmişdir. 
Mağaradakı  bu  tapıntılar  700  min  ildən  artıq  yaşı  olan  altıncı 
təbəqədən  aşağıda  qeydə  alınmışdır.  Təbəqədən  çoxlu  çapacaqlar  və  başqa 
alətlər aşkar  olunmuşdur.  Bunlar  əsasən  protoçopper,  protoçoppinq,  kubvari 
alətlər,  kobud  qaşovlar  və  qəlpələrdən  ibarətdir.  Alətlər  eyni  texniki  üsulla 
hazırlanmışdır. Çay daşından hazırlanmış alətlər içərisində 4-5 kq ağırlığında 
nəhəng  çoppervari  alətlər  xüsusilə  diqqəti  cəlb  edir.  Azıxda  öyrənilmiş  çay 
daşı alətləri mədəniyyəti Şərqi Afrikanın Olduvey Mədəniyyəti kompleksi ilə 
yaxınlıq təşkil edir. Eyni zamanda alətlərin hazırlanmasında fərqli cəhətlər də 
vardır  ki,  bu  da  Azıxın  alt  çöküntülərindən  aşkar  olunmuş  əmək  alətlərini 
Quruçay 
mədəniyyəti 
adlandırmaq 
imkanı 
vermişdir. 
Quruçay 
mədəniyyətinin  yaşı  Xəzər  dənizinin  Abşeron  səviyyəsi  ilə  bağlanılır.  Bu 
nöqteyi-nəzərdən Quruçay mədəniyyətinin yaşı 1 milyon 200 min ildən daha 
qədimlərədək aid edilə bilərdi. 
Azıx  mağarasında  çay  daşı  alətləri  -  Quruçay  mədəniyyəti  dövrü, 
özünün uzunmüddətli inkişafından sonra qədim aşel ilə əvəz olunmuşdur. 

---

35 
 
Arxeoloji  qazıntılar  zamanı  buradan  külli  miqdarda  daş  məmulatı  ilə 
yanaşı  müxtəlif  heyvan  sümükləri  də  aşkar  olunmuşdur.  Daş  alətlər  əsasən 
kobud və formaca primitiv əmək alətlərindən ibarətdir. Bunlardan çopperləri, 
çoppinqləri, baltavariləri və ibtidai formalı kobud əl çapacaqlarını göstərmək 
olar. Buradan həmçinin külli miqdarda fauna qalıqları da aşkar olunmuşdur. 
Ümumilikdə  bu  kompleksin  qədim  aşel  dövrü  abidələri  arasında 
oxşarı  yoxdur.  Arxeoloji  materiallar  özündən  aşağıdakı  təbəqələrdəki  çay 
daşı alətləri mədəniyyətinə və özündən yuxarıdakı (V təbəqə) orta aşel dövrü 
alətlərinə  yaxındır.  Quruçay  mədəniyyəti  çaydaşı  alətləri  mədəniyyətləri  ilə 
aşel arasında keçid dövrünü təşkil edir. 
Mağaranın  VI  təbəqəsində  ocaq  yeri  qeydə  alınmışdır.  Ocaq  cənub 
hissəsində,  qaya  divarının  yanında  salınmışdır.  Bu  da  mindel  buzlaq 
dövrünün əvvəllərinə aid olmaqla ən qədim ocaq sayılır. Azığın VI təbəqəsi 
tədqiqatçılar tərəfindən mindel buzlağı dövrünə aid edilir. 
Altıncı təbəqə qədim aşel dövrü mədəniyyəti orta aşel mədəniyyətinə 
məxsus (mindel-riss) beşinci təbəqə ilə əvəz olunmuşdur. Arxeoloji qazıntılar 
vasitəsi ilə beşinci təbəqədən tapılmış daş alətlərin əsasını çopperlər və kobud 
hazırlanmış itiuclu alətlər təşkil edir. 
1968-ci ildə aşel təbəqəsindən (V), azıxantrop adlandırdığımız qədim 
adamın  alt  çənəsinin  qırılmış  hissəsi  tapılmışdır.  Çənənin  quruluşundakı 
spesifik  cəhətlərə  əsasən,  bu  tapıntı  bir  tərəfdən  pitekantroplara,  xüsusilə 
mauer  adamı  çənəsinə  yaxınlıq  təşkil  etməklə  yanaşı,  digər  tərəfdən  də  bir 
çox  proqressiv  cəhətlərinə  görə  Fransadakı  Araqonun  aşel  təbəqələrindən 
aşkar olunmuş preneandertallara daha yaxındır. 
Azıxantropun  qalığı  alt  çənənin  sağ  tərəfindən  ibarət  olub,  ağıl  dişi 
bütöv, ikinci azu dişi qırılmış, üçüncü azu dişinin kötük hissəsi qalmışdır. 
Aparılan  arxeoloji  və  paleontropoloji  tədqiqatlar  azıxantropların 
ovladıqları  heyvanların  əksəriyyətinin  mağara  ayıları  və  maral  növlərindən 
ibarət olduğunu göstərmişdir. 
Məhz  bu  dövrdə  ovçuluğun  inkişafı  nəticəsində,  ibtidai  insanlar 
torpaqda  qazma  üsulu  ilə  süni  ocaqlar  qurmağa  başlamış,  onların  ətrafına 
qalın  ocaq  külü  ilə  sədd  çəkmişlər.  Kül  qurşağının  arxasını  isə  sal  daşlarla 
bərkitmişlər.  Təsadüfi  deyil  ki,  orta  aşel  təbəqəsində  üç  ocaq  yeri  qeydə 
alınmışdır. Ocaqlardan biri 10 m
2
 sahəni əhatə edir. 
Qeyd  olunanlarla  yanaşı,  ocaqla  eyni  sahədə,  qaya  divarları  arasında 
xəlvəti  yerin  olması  da  təsadüfi  deyildir.  Həmin  yerdə  mağara  ayılarının 
kəllələri  gizlədilmişdi.  Onların içərisində  yalnız  bir  kəllə  daha  böyük  maraq 
doğurur. Kəllənin üzəri bir-birinə paralel 8 maili xətlə cızılmışdır. 
Ayı  kəllələrinin  gizlədilməsi  Gürcüstan  (Cənubi  Osetiyada)  Kudaro 
mağarasının  aşel  təbəqəsində  və  Cənubi  Fransada  Lazare  mağara 
düşərgəsində qeydə alınmışdır. 

---

36 
 
Azıx  mağarasının  IV  təbəqəsindən  maddi  mədəniyyət  qalıqları 
tapılmışdır.  IV  təbəqənin  üstündə  III  təbəqə  yerləşmişdir.  Qazıntının 
stratiqrafiyasından  müəyyən  olunur  ki,  orta  aşeldən  sonra  ibtidai  insanlar 
mağaradan çıxıb getmişlər. Odur ki, bu təbəqə lal təbəqə hesab olunur. 
Başqa ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da qazıntının stratiqrafik 
kəsiyində  aşel  mustye  ilə  əvəz  olunmuşdur.  Mustye  təbəqəsi  öyrənilərkən 
buradan  iki  mindən  çox  daş  məmulatı  və  külli  miqdarda  müxtəlif  heyvan 
sümükləri  aşkar  olunmuşdur.  Təbəqədən  son  aşel  tipli  əl  çapacaqları  ilə 
birlikdə dişli mustye xarakterli əmək alətləri də tapılmışdır. 
Mağarada  arxeoloji  qazıntı  işləri  1986-cı  ilə  qədər  davam 
etdirilmişdir.