Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

4. Qafqazın mezolit və neolit dövrü arxeoloji abidələri 
 
Mezolit  dövrünün  başlanğıcı  paleolitlə  müqayisədə  daha  əlverişli 
iqlim şəraitinə malik olan qolosen-müasir geoloji mərhələsi ilə üst-üstə düşür. 
Bu  zaman  daş  dövrünün  minilliklər  boyu  ovçuluq  və  ilkin  ənənələrə 
əsaslanan  mədəniyyəti  yeni  bir  mədəniyyətlə  əvəz  olunur.  Mezolit  üçün 
xarakterik  cəhət  mənimsəmə  təsərrüfatından  istehsal  təsərrüfatına  keçidin 
əsasının qoyulmasıdır. Paleolit insanından fərqli olaraq mezolit dövrü insanı 
ətraf  təbii  resurslardan  faydalanırdı.  Bu  dövrdə  balıq  ovunun  təkmilləşməsi 
müşahidə  olunur.  İnsan  ilk  dəfə  olaraq  ilkin  materialın  ölçülərindən  asılı 
olmayan  yeni  və  daha  böyük  həcmli  alətlər  hazırlamağı  öyrənir.  Bu  dövrdə 
mikrolitlər  meydana  gəlir.  Bunlar  həndəsi  formalı  (üçbucaq,  trapes  şəkilli) 
bıçaqlar idilər. Mezolitdə, həmçinin heyvanların əhliləşdirilməsinə başlanılır 
və bitkilərin ilkin seleksiyası öyrənilir. 
İlk mezolit abidələri 1887-ci ildə fransız alimi E.Pet tərəfindən Maz-d-
Azil  mağarasından  aşkar  edilmişdi.  Qafqazda  isə  yerli  paleolit  mədəniyyəti 
əsasında mezolit mədəniyyəti formalaşmışdı. Bunu Azərbaycan  ərazisindəki 
Damcılı 
düşərgəsinin,  Qobustan  abidəsinin,  Dağıstan  ərazisindəki 
çoxtəbəqəli Çox yaşayış məskəninin, Soçidəki Asin mağarasının, Osetiyadakı 
birtəbəqəli  Şau-Leqet  düşərgəsinin  tədqiqatları zamanı  əldə olunmuş dəlillər 
sübut edir. Mezolit dövrü abidələri bir-birindən əhatə etdiyi inventarın həcmi 
ilə fərqlənir. 
Mezolit  dövrünün  başlanğıcı  qolotsen  dövrü  ilə  eyni  vaxtda,  yəni 
iqlim  şəraitinin  dəyişməsi  və  böyük  buz  laylarının  əriməyə  başlaması 
zamanına təsadüf edir. 
Mezolit  dövrü  XII-VIII  minillikləri  əhatə  edir.  Arxeoloji  tədqiqatlar 
nəticəsində Azərbaycan ərazisində mezolit dövrünə aid Damcılı və Qobustan 
abidələri aşkar olunmuşdur. Damcılıdan tapılmış əmək alətləri arasında kiçik, 
həndəsi  formalı  bıçaqlar,  bizlər,  kəsici,  deşici  alətlər  xüsusi  maraq  doğurur. 
Ən müxtəlif və çoxsaylı tapıntılar Qobustandan, daha dəqiq desək, Kiçikdaş, 
Böyükdaş  və  Cıngırdağdan  tapılmışdır.  Qazıntılar  İ.Cəfərzadənin  rəhbərliyi 
ilə 1940-1965-ci illərdə aparılmış, 55 min maddi-mədəniyyət qalığı və 6 min 
qayaüstü  rəsm  toplanmışdır.  Sonradan  qazıntı  işləri  C.Rüstəmov  və 
F.Muradova  tərəfindən  davam  etdirilmişdir.  Həmçinin  Qobustanda  aparılan 
qazıntılar zamanı mezolit dövrünə aid qəbir abidəsi də aşkarlanmışdır. Firuz 
adlandırılan düşərgədən tapılan qəbirdə 12 nəfər insan dəfn olunmuşdur. 
Mezolit  dövrünə  aid  olan  abidələr  Qafqazın  digər  ərazilərində  də 
araşdırılmışdır. Misal üçün, B.A.Kuftin tərəfindən Trialetidə Barmaqsız dərə 
ərazisində Mezolit dövrünün mağara düşərgəsi aşkar edilmişdir. 
Mikrolit  tipli  əmək  alətləri  ilə  zəngin  olan  digər  bir  abidə  Qərbi 
Gürcüstanda,  Zuqdidi  şəhərinin  şimal-şərqində  Odişi  kəndi  yaxınlığında 

---

44 
 
A.N.Kalandadze  tərəfindən  aşkar  edilmişdir.  Odişidə mikrolitlərlə  yanaşı iri 
daş əmək alətləri, yəni makrolitlər də tapılmışdır. Ehtimal edilir ki, bu əmək 
alətləri  mezolitin  sonu,  neolitin  əvvəllərində  erkən  əkinçilikdə  istifadə 
olunmuşdur.  Bu  faktı  sübuta  yetirən  digər  tapıntılardan  əkinçilikdə  istifadə 
edilən  xışın  bəzi  hissələri,  daş  döyəcəklər,  sürtgəclər  və  s.  misal  göstərmək 
olar. 
Ayrı-ayrı mezolit abidələri bir-birindən öz materialları ilə fərqlənirlər. 
Misal üçün, Abxaziyada mikrolit alətlərlə yanaşı, çay daşlarından düzəldilmiş 
kobud vurma alətlərinə də təsadüf olunmuşdur. 
Bəzi fərqlərə baxmayaraq Qafqazın mezolit dövrü abidələri bir bütöv 
etno-mədəni birlik təşkil edir. Qafqaz sakinləri dağ keçiləri, ayı, maral, öküz 
ovu ilə məşğul olmuşdular. Bunu mədəni təbəqələrdən aşkar edilmiş heyvan 
sümükləri sübut edir. 
Gürcüstanın  paleolit  və  mezolit  dövrü  abidələrinin  ilk  təsvirlərini 
1834-cü  ildə  fransız  səyyahı  Dyubua  de  Monperi  vermişdir.  Lakin  çaxmaq 
daşından olan əmək alətlərinin əldə olunduğu qazıntılar İsveç geoloqu Ernest 
Favr  və  polkovnik  V.Statkovski  tərəfindən  aparılmışdır.  Bizim  dövrümüzə 
qədər  gəlib  çatmış  materiallar  1914-cü  ildə  R.Şmidt  və  L.Kozlovskinin 
rəhbərliyi  ilə  mağaralarda,  Barataşvili  tərəfindən  qayaaltı  sığınacağında 
aparılan  qazıntılar  zamanı  aşkar  olunmuşdur.  Nəhayət,  1910-cu  ildə 
S.A.Krukovski  İmeretiyada  bir  sıra  mağaraları  tədqiq  etmiş  və  Qvardilas 
Klde  qazıntılarına  başlamışdır.  1924-cü  ildə  professor-alim  S.Zamyatnin 
Kutaisi  və  Çitaur  ətrafında  mağaraların  tədqiqinə  başlamışdı.  Müharibədən 
sonra  qazıntı  işləri  L.A.Maruaşvili  tərəfindən  aşkar  edilmiş  Zurtaket 
düşərgəsinin  tədqiqi  ilə  yenidən  canlanmışdır.  XX  əsrin  50-ci  illərində  isə 
Saqvardjile  mağarasını  tədqiq  etmək  məqsədilə  N.Kiladzenin  rəhbərliyi 
altında  ekspedisiya  təşkil  olmuşdur.  Qara  dəniz  ətrafında  başlanmış  işləri 
1958-ci  ildə  N.Berdzeneşvilinin  rəhbəri  olduğu  Abxaziya  arxeoloji 
ekspedisiyası  davam  etdirmişdir.  Şimali  Qafqaz  arxeoloji  abidələrində  də 
əsaslı  işlər  gedirdi.  1957-ci  ildə  S.Zamyatnin  və  P.Akritas  Soskuro 
talvarlarını  və  Boriskov  çökəkliyini  tədqiq  etmişdilər.  Dağıstan  ərazisində, 
Sulak çayı hövzəsində V.Kotoviç 1954-1957-ci illərdə Çox yaşayış məskəni 
və Saqa-Çuka bölgəsini tədqiq etmişdir. 
Son  paleolitin  Qafqaz  ərazisində  mərhələləşməsi  işini  S.İ.Zamyatn 
aparmışdı. O, buradakı son paleolit dövrünü Qərbi Avropa və Rusiyanın eyni 
dövrü ilə müqayisə edərək, onu Aralıq dənizi Xəzər hövzəsi mədəni əyalətinə 
aid etmişdir. A.Formozov sonralar bu mülahizələri təkzib etmiş və Qafqazın 
cənub  abidələrini  yalnız  Yaxın  Şərqlə  əlaqələndirmişdir.  Qafqazın  çoxsaylı 
neolit və mezolit abidələri Yaxın Şərqlə bir sıra ümumi cəhətlərə malikdirlər. 
Qafqazın  abidələri  məlum  əlamətləri  daşıyaraq  Ön  Asiya  mədəniyyətinin 
inkişaf prosesi ilə əlaqələndirilir. O Şərqdə Orta Asiya və Şimalda cənubi rus 

---

45 
 
çölləri  mədəniyyətlərindən  əsaslı  sürətdə  fərqlənir.  Qafqazda  İmeretiya  və 
Qub mədəniyyətləri də müəyyən olunmuşdur. İmeretiya mədəniyyəti üçün iti 
ox  ucluqları,  sümük  ucluqlar,  qarpunlar  xarakterikdir.  Şimali  Qafqazın 
qərbini  səciyyələndirən  Qub  mədəniyyəti  üçün  isə  özünəməxsus  cilalanma 
yolu  ilə  hazırlanmış  iti,  kəsici  alətlər  xarakterikdir.  Mezolit  dövrünə 
xarakterik  olan  hündür  trapesiyaların  özünəməxsus  formaları,  ikitərəfli 
sümük ucluqlar geniş yayılmışdı. 
Çox yaşayış məskəni və Çox mədəniyyəti mezolit dövrünə aid edilir. 
Şimali Qafqazın Şərq hissəsində daş dövrünə aid tam öyrənilən yeganə abidə 
Çox  yaşayış  yeri sayılır. Çox yaşayış məskəni Dağıstanın Quniy  bölgəsində 
eyni  adlı  kəndin  yaxınlığında  Köysu  çayının  sahilində  yerləşir.  Abidəni  ilk 
dəfə V.Q.Kotoviç aşkar etmiş və ilkin qazıntılar nəticəsində 6 mədəni təbəqə 
öyrənmişdir. Onlardan 2-si mezolit dövrünə, 4-ü üst paleolitə aid olunur. 
Görkəmli  rus  arxeoloqu  A.A.Formozov  bu  abidənin  I-V  mədəni 
təbəqələrini  mezolitin  ayrı-ayrı  dövrlərinə,  VI  mədəni  təbəqəni  isə  eneolitin 
son  dövrünə  aid  etmişdir.  Aparılan  analizlər  abidənin  əsasən  qolosen 
dövründə  fəaliyyət  göstərdiyini,  son  pleystosendə  isə  artıq  yaşayışın 
olmadığını sübut edir. Bu xronoloji çərçivəni aşkar edilən mikrolit tipli əmək 
alətləri də bir daha sübut edir və qətiyyətlə Çox  yaşayış məskəninin mezolit 
dövrünə aid olmasını təsdiqləyir. 
Şimali  Qafqazın  mərkəzi  hissələrində  mezolit  dövrünə  Sosruko  adlı 
abidə aid edilir. Abidə Kabardin-Bolqarda yerləşir. Dəniz səviyyəsindən 60-
64 m hündürlükdə yerləşən mağara tipli yer təbii qayanın aşağı hissəsindədir. 
Aparılan arxeoloji qazıntılar burada mədəni təbəqənin 14,2 m qədər olmasını 
sübut  etmişdir.  Tapıntılar  içərisində  az  miqdarda  üst  paleolitə  aid  əmək 
alətləri də qeydə alınmışdır. 
Mezolit  dövründən  sonrakı  dövr neolitdir. Təxminən  eramızdan  VII-
VI  min  əvvəl  yeni  daş  dövrü-neolit  başlayır.  Məhz  bu  dövrdə  təsərrüfatda 
əsaslı yeniliklər baş verir. İnsanlar daha məhsuldar hesab olunan əkinçilik və 
maldarlıqla  məşğul  olmağa  başlayırlar.  Əsası  qoyulmuş  yeni  iqtisadiyyat 
insanların  təkcə  maddi  istehsal  sahəsinə  deyil,  dini  həyatına  da  təsir 
göstərirdi. Dəyişikliklər texnikada da özünü göstərir. Daş baltalar və daşdan 
hazırlanan  yeni  əmək  alətləri  geniş  vüsət  alır.  Yeni  texnika  ilə  bərabər  daş 
işlənməsinin  köhnə üsulları  da  təkmilləşir  -  cilalama,  deşmə  texnikası  və  s. 
Cilalama  yolu  ilə  bıçaqlar,  bizlər,  ox  ucluqları  hazırlanır.  Həmçinin  əsas 
əmək  alətləri  və  silahların  köhnə  hazırlanma  texnikası  təkmilləşdirilir. 
Burada bıçaqlar, nizə və ox ucluqları, xəncərlər hazırlanırdı. Bu dövrdə hələ 
keçmişdə formalaşmış cilalama üsulu geniş vüsət almışdı. Bu üsulla çapacaq, 
balta  və  digər  kəsici  alətlər  hazırlanırdı.  Neolit  dövrünün  əsas 
nailiyyətlərindən  biri  də  gil  qabların  hazırlanmasının  öyrənilməsi  idi.  Bu 
qablar  sadə  formalara  malik  olub  oturacaqları  daha  dar  və  iti,  yuxarıları  isə 

---

46 
 
genişboğazlı idi. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, toxunma səbətlərin üzərinə 
əl  ilə  çəkilən  palçığı  ocaqda  bişirməklə,  iri  həcmli  müxtəlif  qablar 
hazırlanırdı.  Sonralar  gil  qablar  hazırlayarkən  əl  çarxlarından  istifadə 
olunmağa  başlanıldı.  Bu  qablar  insanlara  ərzaq  və  su  ehtiyatı  saxlamaq 
imkanı  verirdi.  Qablar  ornamentlərlə  bəzədilirdi.  Ornamentlər  əsasən 
çökəklər və qırıq-qırıq xətlər şəklində olurdu. III əsas nailiyyət parçanın əldə 
olunmasının  -  toxuculuğun  öyrənilməsi  oldu.  Bunun  üçün  xammal 
bitkilərdən  və  yundan  alınırdı.  Neolit  dövrü  abidələrindən  toxuculuğun 
inkişafını  sübut  edən  çoxlu  sayda  toxuculuq  aləti  qalıqları-mərkəzində 
qulpları  olan  gil  və  daş  şəkilli  parçalar  aşkar  olunmuşdur.  Damcılı 
mağarasından  neolit  dövrünə  aid  əmək  alətləri  tapılmışdır.  Neolit  dövrü 
abidələrinə  Naxçıvandakı  Kültəpə,  Fizulidəki  Şomutəpə,  Töyrətəpə  və digər 
ərazilərdə  də  rast  gəlinir.  Bu  abidələrin  arxeoloji  tədqiqinə  XX  əsrin 
ortalarından başlanmışdır. 
1945-ci  ildə  Qərbi  Azərbaycanda  Boqutlu  dağı  yaxınlığında  erkən 
neolit dövrünə aid bir çox tapıntılar olmuşdur. 1946-cı ilə S.N.Zamyatnin və 
M.Z.Paniçkina  tərəfindən  göstərilən  ərazidə  aparılan  kəşfiyyat  işləri 
nəticəsində neolit  dövrünə  aid  uzunsov,  prizma  şəkilli nukleuslar hazırlanan 
böyük emalatxana aşkar edilmişdir. Buradan tapılan bütün əmək alətləri son 
neolit  dövründə  olan  eyni  funksiyalı  alətlərdən  özünün  formasına  görə  çox 
seçilir.  Boqutlu mədəniyyəti  ilə  Qafqazda  əldə  olunan  ayrı-ayrı  tapıntılar,  o 
cümlədən Gəncə ətrafında aşkar olunan cilalanmış daş balta, həmçinin 1903-
cü  ildə  E.Resler  tərəfindən  Şəmkirdə  qazılmış  kurqandan  aşkar  edilən  bəzi 
əşyalar oxşarlıq təşkil edir. 
Hazırda  tədqiqatçılar  neolit  dövrünü  iki  mərhələyə  bölürlər: 
keramikasız  neolit  və  keramikalı  neolit.  Azərbaycanda  neolit  dövrünə  aid 
maddi mədəniyyət nümunələri Damcılı mağarasında, Qobustan abidələrində, 
Naxçıvan Kültəpəsində, Göygöl ərazisində, Qaraköpəktəpə, Yanıqtəpə, Hacı 
Firuz, Şomutəpə, Töyrətəpə və digər abidələrdə də rastlanmışdır. 
Maraqlıdır  ki,  Qafqaz  mədəniyyətləri  arasında  nəzərəçarpan  fərqlər 
hələ  son  paleolit  dövründən  müşahidə  olunurdu.  Görünür,  formalaşdıqdan 
sonra  bu  mədəniyyətlər  müstəqil  şəkildə  inkişaf  etmişdi.  Xüsusi  fərqlər 
Cənubi  və  Şimali  Qafqaz  mədəniyyətlərinin  arasında  müşahidə  olunurdu. 
Onlar  bir-birindən  Vyurum  dövründə  buzla  örtülmüş  Qafqaz  yüksəkliyi  ilə 
ayrılırdı. Qafqazın Qara dəniz sahilində və Şimali Qafqazda əhalinin mədəni 
əlaqələrinin izlərinə rast gəlinir.