Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
Yüklə 4,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Axiştır
mağarasıdır. Mağara Qara dənizin sahilində Soçi şəhərindən 15 km cənubda Mizimti çayının sol sahilində dəniz səviyyəsindən 300 m yüksəklikdə yerləşir. Mağara ilk dəfə 1936-cı ildə M.Z.Paniçkina tərəfindən qeydə alınmışdır. Abidədə 1937-1938-ci illərdə S.N.Zamyatnin rəhbərliyi altında qazıntı işləri aparılmışdır. Mağarada çöküntünün ümumi qalınlığı 6 m-dir. Abidənin çöküntülərində 7 mədəni təbəqə qeydə alınmışdır. III təbəqədən üst paleolit, aşağı təbəqədən isə Mustye mədəniyyətinə aid maddi mədəniyyət qalıqları aşkar edilmişdir. Sonrakı dövrlərin qazıntıları bu abidədə daha 2 təbəqə - mezolit və eneolit dövrü təbəqələrini üzə çıxarmışdır. Abidədən 6 minə yaxın fauna qalıqları, 4 minə yaxın daş məmulatı aşkar olunmuşdur. Əldə olunan fauna qalıqlarının 90%-dən çoxunu mağara ayılarının sümükləri təşkil edir. Düşərgənin daş məmulatlarının əksəriyyəti çaxmaq daşından hazırlanmış alətlərdən ibarətdir. Kep-Boğaz (və yaxud Apianca mağarası) Abxaziyanın Gülripş bölgəsinin Çebelda kəndindən 5 km cənubda, dəniz səviyyəsindən 450 m hündürlükdə Kodora çayının sağ sahilində və Apianca dağının şərq ətəklərinə yaxınlıqda yerləşir. Mağara 276 m 2 -lik bir sahəyə malikdir. Abidə 1940-cı ildə L.N.Solovyov tərəfindən aşkar edilmişdi. Mağaranın aşağı qatlarından tapılan ayrı-ayrı əmək alətləri mustye dövrünə aid edilir. Mağaranın araşdırılması müasir dövrümüzə qədər davam edir. Bununla belə, elmi nəşrlərdə mağaradan üst paleolit dövrünə aid xarakterik əmək alətlərinin tapılması haqqında məlumatlar mövcuddur. Daş dövründə, həmçinin indiki insan irqlərinin, demək olar ki, hamısı formalaşmış və inkişaf etmişdir. Yer kürəsinin insan tərəfindən intensiv mənimsənilməsi prosesi də məhz bu dövrə təsadüf edir. Daş dövründə bir sıra böyük ixtiralar edilmişdir ki, bu ixtiralar insan cəmiyyətinin sonrakı inkişafına əsaslı təsir göstərmişdir. Həmin ixtiraların sırasına odun əldə olunması və onunla davranış üsulu, geyimin kəşf edilməsi və evlərin tikilməsinin öyrənilməsi, balıqçılıq, ovçuluq və əmək alətlərinin, o cümlədən də, oxun ixtirası aid edilir. Daş dövrünün sonlarında insanlar artıq qab-qacaq hazırlamağı, parça istehsal etməyi öyrənmişdilər. Həmçinin, bu dövrdə müxtəlif materiallar - daş, sümük, ağac, müxtəlif heyvan, bitkilərin xeyirli cəhətləri haqqında məlumatların toplanması da az əhəmiyyət daşımırdı. Nəhayət, daş dövrünün sonunda insan tarixinin ən böyük inqilablarından biri baş verdi. İnsan artıq əkinçilik və maldarlığı mənimsəməklə insehsal təsərrüfatına keçdi. Daş dövrünün - insan tarixinin bu özülünün əhəmiyyəti 42 müqayisə olunmaz dərəcədə böyükdür. O qədər böyük və əvəzolunmazdır ki, onsuz insan cəmiyyətinin sonrakı tarixi təsəvvür olunmazdır. Beləliklə, Qafqazın daş dövrü abidələrinin bir-birindən bəzi parametrlərə görə kəskin fərqlənməsi üst paleolitin sonlarında artıq nəzərə çarpır. Ehtimal etmək olar ki, məhz bu zamandan etibarən hər bir mədəniyyət müstəqil olaraq inkişaf etməyə başlamışdır. Şimali Qafqazla Cənubi Qafqaz arasında müəyyən fərqli cəhətlər meydana gəlmişdir. Qafqaz sıra dağları bu əraziləri 2 hissəyə bölmüşdür. Qafqazın Qara dəniz sahillərində və Şimali Qafqazda ayrı-ayrı insan qruplarının miqrasiyası və mədəni əlaqələri arxeoloji abidələrdə də öz əksini tapmaqdadır. Üstpaleolit dövründə Qafqaz dağlarının ətəklərində yaşamağa başlayan insanların əsasən ovçuluqla məşğul olmaqlarını aşkar edilən osteoloji qalıqların analizi nəticələrində də sübut olunmuşdur. Bu dövrdə şərait və məkan imkanı daxilində ovçuluq və yığıcılıq xüsusi məşğuliyyətə çevrilir. Aşkar edilən mədəniyyətlərin lokal xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq, bir çox alimlər üst paleolitdə qəbilə-tayfa münasibətlərini bərpa etməyə cəhd etmişlər. Ehtimal etmək olar ki, etnik və yaxud tarixi-mədəni insan qrupları zaman getdikcə tayfalarda birləşmişlər. İnsan cəmiyyətinin paleolit dövrü bir neçə xronoloji mərhələlərə bölünür - alt, yaxud erkən paleolit 2 mln ildən-100 min ilə qədər; orta paleolit-100 min ildən-40 min ilə qədər; üst yaxud son paleolit 40 min ildən- 12 min ilə qədər. Cənubi Qafqazda Aşel dövrünə aid olan mağara və düşərgələrdə mədəni təbəqənin qalıqları Şel dövrü ilə müqayisədə daha geniş ərazilərdə (əsasən çay kənarında) təsadüf olunur. Əksər hallarda Aşel dövrünə aid tapıntılar mədəni təbəqənin II qatında yerləşir. 1934-1936-cı illərdə S.N.Zamyatnin Qafqazın Qara dəniz sahillərində, Abxaziyada, konkret olaraq Suxumi yaxınlığında Yaştux dağ yamacında bu tip materiallar aşkar etmişdir. Abxaziyanın Aşel dövrünə aid tapıntıları (klekton), çay sahilində ayrı-ayrı təbəqələrdə aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar nəticəsində aydın olur ki, 80-100 m-lik çay terrasında aşkar edilən Aşel dövrü əmək alətləri 30-40 m hündürlükdə olan Mustye tipinə də aiddir. Abxaziyanın Aşel dövrü əmək alətləri içərisində kobud, iri çaxmaq daşından hazırlanmış alətlər və diskə bənzər nukleuslara da təsadüf olunmuşdur. Aşkar edilmə şəraitinə görə Abxaziyanın bu dövr maddi mədəniyyət qalıqları Qərbi Azərbaycandan (indiki Ermənistan) tapılan analoji əşyalarla eynilik təşkil edir. O cümlədən, 1933-cü ildə ixtisasca geoloq olan A.P.Demexin Arzni çayının qurumuş hissəsində apardığı tədqiqat zamanı dəvə gözündən hazırlanmış əmək aləti aşkar etmişdir. 1946-cı ildə Qoqutlu dağının cənub-qərbində də bu cür Aşel tipli əmək alətləri aşkar edilmişdir. |