Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin
Yüklə 4,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
51 IV HİSSƏ. PALEOMETAL DÖVRÜ V FƏSİL QAFQAZIN ENEOLİT DÖVRÜ ARXEOLOJİ ABİDƏLƏRİ 1. Qafqazda paleometal dövrünə aid arxeoloji abidələrin xüsusiyyətləri Qafqaz istehsal təsərrüfatının (əkinçilik və maldarlıq) ən əhəmiyyətli, qaynar mərkəzlərindən biridir. E.ə. IV minillikdə dünya xalqlarının bir çoxu maddi təsərrüfat sahəsində önəmli dəyişikliklər əldə etdilər - insanlar metaldan əşyalar hazırlamağı öyrəndilər və beləliklə də, mis-daş, yaxud eneolit dövrü başlandı. Mis işləmənin bu dövrdə soyuq və isti döymə üsulundan istifadə olunmuşdu. İlkin silahlar soyuq üsulla hazırlanırdı, demək olar ki, dünyanın bütün eneolit dövrü mədəniyyətləri üçün bu üsul xasdır. Qeyd etmək lazımdır ki eneolit dövrünün bir çox abidələrində ümumi cəhətlər izlənilir: 1. Daş məmulatlarla yanaşı mis məmulatların da hazırlanması. 2. Toxa əkinçiliyi və ev heyvandarlığının hökmranlığı. 3. Boyalı gil qablar. 4. Gil evlərin, gil heykəlciklərin və əkinçiliklə bağlı ayinlərin geniş yayılması. Cənubi Qafqazın arxeoloji abidələrinin tarixi tədqiqatı iki mərhələyə ayrılır. XIX əsrin I yarısı və XX əsr. XX əsrin 50-ci illərinin sonlarında Qafqazın eneolit dövrünü öyrənən alimlər Şimali Qafqazda iki mədəniyyət - Kür-Araz və Maykop mədəniyyətlərini ayırd etdilər. Eneolit dövrünə aid edilən Kür-Araz mədəniyyəti XX əsrin 40-cı illərinin əvvəllərində B.Kuftin tərəfindən müəyyən olunmuşdur. Cənubi Qafqaz İkiçayarasının e.ə. III minilliyə aid tarixi abidələrini araşdıran B.Kuftin belə bir nəticəyə gəlmişdi ki, Cənubi Qafqazda erkən eneolit dövrünə təsadüf edən, özünəməxsus saxsı qabları ilə fərqlənən kül təpəciklərindən ibarət unikal mədəniyyət mövcuddur. Bu mədəniyyətə aid olan abidələrin, demək olar ki, hamısı Kür- Araz hövzəsində aşkar edildiyindən eyni adla adlandırılmışdır. B.Kuftin Kür- Araz mədəniyyətinin Kiçik Asiya və bütün Şərqi Aralıq dənizi mədəniyyətləri ilə əlaqəsini müəyyənləşdirmiş və dövrün xronologiyasını vermişdir. Azərbaycan ərazisində Eneolit dövrünün tədqiqatlarının II mərhələsi XX əsrin 60-cı illərindən başlanmış və bu günə qədər də davam etməkdədir. İlk öncə A.İessen və İ.Səlimxanov eneolit dövrü abidələrini araşdırmışlar. Daha real və əhəmiyyətli araşdırmalar isə Kür-Araz eneolitinə aid köçəri- 52 əkinçi tayfalara məxsus abidələrin aşkar edilməsi və öyrənilməsi hesab olunur. 1951-ci ildə Naxçıvan yaxınlığındakı çoxtəbəqəli I Kültəpə qazıntıları zamanı əhəmiyyətli tapıntılar əldə edildi. O.Həbibullayevin rəhbərliyi altında aparılan qazıntılar zamanı Cənubi Qafqazda "Kür-Araz eneoliti" təbəqəsindən çiy kərpicdən olan arxitektura nümunələri, ilkin əkinçilik alətləri və bəzi ayrı-ayrı metal məmulatları aşkar edilmişdi. I Kültəpədə aparılan tədqiqatlarla yanaşı Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının arxeoloji ekspedisiyası XX əsrin 50-60-cı illərində Mil- Qarabağ düzündə aparılan uğurlu kəşfiyyat işləri nəticəsində "Kür-Araz" mədəniyyətindən əvvəl mövcud olmuş köçəri-əkinçi mədəniyyətinin izləri olan abidələri aşkar etmişlər. Bunlar Azərbaycanın qərb ərazisindəki Baba- Dərviş, Şomutəpə, İlanlıtəpə, Qarğarlartəpə və s.-dir. Abidələrdə arxeoloq İ.Nərimanov tərəfindən ilk ümumiləşdirilmələr aparılmış və belə nəticəyə gəlinmişdir ki, bu abidələr Qafqazın ilk erkən əkinçilik mədəniyyətini özündə təcəssüm etdirir. O, Qarabağ və Muğan düzündə digər erkən əkinçilik abidələrini də tədqiq etmişdir, xüsusilə, Muğan düzündəki (Cəlilabadda) Əliköməktəpə abidəsini misal göstərmək olar. Eneolit dövrünün yaşayış məskənləri əsasən hündür təpələr formasında olub, müxtəlif ölçülüdürlər. Bu dövrün yaşayış məskənlərinə düzən və dağətəyi ərazilərdə təsadüf edilir. Hazırda Cənubi Qafqazda 70-dən artıq eneolit dövrü abidəsi məlumdur ki, onlardan da 50-dən çoxu Azərbaycan ərazisində yerləşir. Azərbaycanın və ümumi Qafqazın ən məşhur eneolit dövrü abidəsi I Kültəpə hesab olunur. Naxçıvan şəhərindən 8 km aralıda yerləşən I Kültəpə yaşayış yeri 1,5 hektara yaxın bir sahəni əhatə edir. 21 m qalınlığında mədəni təbəqəyə malik təpə bütövlükdə aşağı qatdan yuxarıyadək, kül, xırda daş, təsərrüfat və məişət qalıqları ilə örtülmüşdür. Buradan üzə çıxarılan dörd mədəni təbəqənin aşağıdan birincisi eneolit dövrünə aiddir. Qalınlığı 9 m olan bu təbəqədən tikinti qalıqları, təsərrüfat quyuları, ocaq və kürələr, fauna qalıqları, daş sümük və gildən hazırlanmış əşyalar, buğda qalıqları, qəbirlər və s. aşkar edilmişdir. Tapılan arxeoloji materiallar I Kültəpə sakinlərinin oturaq həyat keçirdiklərini sübut edir. Abidədən əldə olunan daş və möhrədən tikilmiş dairəvi bina qalıqları diqqəti daha çox cəlb edir. Diametri 7 m-ə çatan, divarların qalınlığı 35-55 sm olan bu evlər arakəsmələrlə ayrı-ayrı hissələrə bölünmüşdür. Kültəpənin eneolit dövrü materialları içərisində daş alətlər çoxluq təşkil edir. Onların çoxu dəvəgözü daşından hazırlanmışdır. Abidədən çaxmaqdaşından hazırlanmış alətlər, ox ucluqları və oraq dişləri əldə edilmişdir. Misdən hazırlanmış əşyalar isə sancaqlardan, muncuqlardan, tiyələrdən, nizə ucluqlarından və s. ibarətdir. 53 Bu abidənin daş məmulatları geniş ərazini əhatə edən erkən əkinçi məskənləri üçün səciyyəvidir. Əldə olunan metal məmulatlardan ibarət kiçik kolleksiya xüsusi maraq doğurur. Bura bir neçə mis əşya da daxildir - arxa ucluqları olan sırğalar, iki muncuq və nazik rombvari əşya. Saxsı məmulatı kobud işləməli, az bişirilmiş olub qırmızı rəngdədir. Əldə olunan bütün qablar yastı oturacaqlıdırlar və nadir hallarda qulplara və qab qırıqlarına təsadüf olunur; əsasən kasalar, dərin piyalələr, qabarıq gövdəli, hündür dar boğaz kuzələr çoxluq təşkil edirdi. Onların üzərində ornament yoxdur. Abidədə bir bütöv və 20 parça halında boyalı qab qırığı mövcuddur. Antropomorf və zoomorf heykəlciklərə rast gəlinmir, lakin bir neçə gil, funksiyası məlum olmayan məmulat aşkar olunmuşdu. Bu abidənin ən aşağı qatı Mil-Qarabağ düzündə qeydə alınmışdır. Quruçay və Köndələnçay arasındakı ərazidə də həmçinin bir neçə eneolit təbəqəsinə malik yaşayış məskənləri açılmışdır - Günəştəpə, Zərgərtəpə, Çadırtəpə. Eneolit məskənlərinin ikinci qrupu Muğan düzündə yerləşir - Əliköməktəpə, Üçtəpə, Mişarçay I-IV, Qurudərə I-IV və s. Erkən əkinçi məskənlərinin üçüncü qrupu Azərbaycanın qərb bölgəsində - Kür çayı sahili, Qazax rayonu ərazisində aşkar olunub Töyrətəpə, Şomutəpə, Babadərviş və Qarğalartəpəsi. Eneolit abidələri, həmçinin Tovuzçay və Şəmkirçay hövzələrində də tədqiq olunmuşdur. Bu mədəniyyətlər özünü yalnız məişət abidələri şəklində təcəssüm etdirmir. Bunlar əsasən çay kənarında təbii təpələrdə salınmış yaşayış məskənləridir. Düzənlik və dağətəyi zonalarda yerləşən məskənlərlə yanaşı bir sıra erkən əkinçi yaşayış məskənləri daha yüksək yerlərdə - təbii çay hövzələrində, çay qovşaqlarında salınmışdı. Bəzi abidələrin nisbi xronologiyası radiokarbonal üsulla təyin olunmuşdur. Məs.: 1. Şomutəpə - e.ə. 5560 ± 70 il 2. Töyrətəpə - e.ə. 4295± 125 il 3. Kültəpə - e.ə. 3807 ±90 il 4. Qarğalartəpəsi - e.ə. 4800 ± 60 il Beləliklə, yuxarıda sadalanan tarixlərin əksəriyyəti e.ə. V minilliyyə, biri - e.ə. IV minilliyin ortalarına təsadüf edir ki, bu da Cənubi Qafqazda eneolit dövrünün inkişafının e.ə. V minillikdə formalaşması və inkişafın ikinci mərhələsinin e.ə. IV minilliklə əlaqəli olduğunu göstərir. Azərbaycanın eneolit dövrü abidələri iki qrupa bölünür: I qrup abidələr neolit xüsusiyyətləri daşıyır. Bu tip abidələrə alt təbəqəsi, Şomutəpə, Töyrətəpə, Qarğalartəpə, Baba Dərviş daxil olmaqla, Mil Qarabağ və Muğan düzlərinin bir sıra yaşayış məskənləri aiddir. II qrupa isə inkişaf etmiş eneolitə aid olan Kiçik Qafqaz dağ silsiləsi ilə Kür çayı arasındakı yaşayış məskənləri daxildir. |