Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Şomutəpə. 
Dairəvi formaya malik, diametri 100 m olan kiçik təpədir. 
Mədəni  təbəqənin  qalınlığı  orta  hesabla  1  m-dir.  Dairəvi  planlı  evlər 
(diametri  3m  və  daha  artıq)  və  təsərrüfat  tikililəri  (dərinliyi  2m)  əsasən  çiy 
kərpicdən  inşa  edilmişdir.  Otaqlara  giriş  dördbucaqlı  kəsik  formasında 
tikilmişdir.  Sobalar  aşkar  olunmasa  da,  ayrı-ayrı  divarların  kənarında  ocaq 
izlərinə rast gəlinir. Dövrünə görə yaşayış evlərinin damlarında işıq düşməsi 
və tüstünün çıxması məqsədilə dəlik açılırdı. Bəzi evlərin quyuları vardı. Bu 
quyulardan  buğda  saxlamaq  məqsədilə  istifadə  olunurdu.  Ocaq  izlərinə 
həyətlərdə  də  təsadüf  olunmuşdur.  Burada,  həmçinin  dairəvi  planlı  yaşayış 
yerləri  yarımqazmalar  aşkar  olunmuşdur.  Şomutəpədən  3  km  şərqdə 
Töyrətəpə  yerləşir. 
Töyrətəpə 
diametri  100  m  və  hündürlüyü  6  m  olan 
abidədir.  Yaşayış  evlərinin  və  təsərrüfat  xarakterli  tikililərin  forması,  tikinti 
materialının növü, tikililərin planlaşdırılması Şomutəpədən fərqlidir. Dövrünə 
görə  çaxmaq  daşı  və  (kremendən)  hazırlanan  daş  məmulatları  müxtəlif 
məqsədlərlə istifadə olunurdu kəsici, deşici alətlər, kombinə silahlar və s. Bu 
dövrdə  çay  çınqılı  da  geniş  istifadə  olunan  təbii  materiallardan  idi.  Daşın 
işlənməsi  və  silah  hazırlanması  yaşayış  məskənlərinin  ərazisində  aparılırdı. 
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  Şomutəpə  və  Töyrətəpədən  tapılan  əşyaların 
hazırlanmasında  eyni  texnikadan  və  eyni  xammaldan  istifadə  olunmuşdu. 
Əldə  olunan  saxsı  qablar  formaca  sadə  olub,  kobud  işləməyə  malikdirlər. 
Onlar qulpsuz yastı oturacaqlıdırlar. Aşkar olunan ayrı-ayrı saxsı qırıqlarının 
isə  üfüqi  çıxıntı  şəkildə  olan  qulpları  vardı.  Qablar  bitki  tərkibli  (saman) 
gildən  hazırlanıb  və  əksər  hallarda  qırmızı-qəhvəyi,  nadir  hallarda  isə  sarı-
qəhvəyi  rəngdə müşahidə  olunur.  Qabların  üzərini  bəzəyən  ornamentlər  bir, 
yaxud  bir  neçə  sıra  ilə  qabın  üzərinə  şaquli  istiqamətdə  yapışdırılmış  girdə 
göbələkvari  çıxıntılar  şəklindədirlər.  Həmçinin qabların  üzərində  dişli alətlə 
yerinə yetirilmiş özünəməxsus kəsmə ornament nümunələrinə də rast gəlmək 
mümkündür.  Qablar  arasında  cam  formalı  küplər  də  vardır.  Dulusçuluq 
məmulatlarının  kiçik  bir  qrupunu  antropomorf  gil  heykəlciklər  təşkil  edir. 
Onlara 
nadir 
hallarda 
təsadüf 
olunur.  Məsələn,  Çalağantəpədən, 
Leylatəpədən, Qarğalartəpəsindən aşkar olunmuş qadın heykəlcikləri. 
XX  əsrin  80-ci  illərində  Qarabağda  e.ə.  IV  minilliyin  I  yarısına  aid 
Leylatəpə  yaşayış  yeri  I.Nərimanov  tərəfindən  aşkar  olunmuşdur.  Bu 
mədəniyyətə  aid  yaşayış  yerləri  və  qəbir  abidələri  Çinartəpə,  Şomutəpə, 
Abdal  Əziztəpə,  Böyük  Kəsik,  Poylu,  Soyuq  bulaq,  Ağılı  dərə  və  s. 
öyrənilmişdir.  Bu  abidələrdən  bir  qrupu  2004-2005-ci  illərdə  BTC  neft 
kəmərinin tikintisi zamanı aşkar olunmuşdur.