Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Noosfer - biosferin proses və hadisələrinin son nəticədə insan intellekti vasitəsilə istiqamətləndirilən planetin təkamülünün keyfiyyətcə
növbəti mərhələləri ayırır; həyat qabağı (biosfer qabağı), həyat (biosfer) və «insan fenomeni», yəni noosfer. Noosfcr onun izahına görə biosferdən kənarda yaranır və genişlənir. Bu, planeti əhatə edən şüur qatıdır. Noosfer anlayışına yeni məzmunu V.İ.Vernadski ömrünün son illərində vermişdir. Onun üçün noosfer də biosfer kimi maddi yaranmadır. Bununla əlaqədar o yazmışdir: «Canlı maddənin bir növünün - sivilizasiyalı bəşəriyyətin-biosferdəki dəyişikliklərə təsirinin intensiv artımı müşahidə edilir. Elmi fikrin və insan əməyinin təsiri altında biosfer yeni vəziyyətə - noosferə çevrilir». Noosfer haqqında təlim, təbiətin inkişafının dərk edilməsindən və insan fəaliyyətindən yüksələn müasir sivilizasiyanın perspektivini açmağa imkan verir. Bu zaman sivilizasiyanın təkamülünə biosferin noosferə çevrilməsinin sosial-tarixi şərti kimi baxılır. Noosfer dövründə cəmiyyətin inkişafı müəyyən davamlığa çatır, belə ki, sivilizasiyanın inkişafı təbii əsaslar və humanist dünyagörüşü-dəyərlər nəzərə alınmaqla aparılır. Noosfer bioloji (canlı) və sosial (şüurlu) anlayışları özündə birləşdirməklə, «mühitin» genişlənmiş anlayışının əsası olur və prinsip etibarilə biosferdən kənara çıxa bilər. Kosmosun praktiki cəhətdən mənimsənilməsi göstərir ki, insan noosferin hissəciyi kimi, təkcə biopsixososial varlıq olmayıb, həm də müəyyən mənada kosmik varlıqdır. Noosfer - insan şüurunun törəməsidir və onun inkişafı intellektin - elmi idrakın yüksək təzahürünə, insanların dərindən düşünülmüş və ar- qumentləşdirilmiş hərəkətlərinə əsaslanmalıdır. Bizim dövrdə insan elmin sayəsində ümumi təkamül prosesində və biosfer dövranında həlledici qüvvəyə çevrilir. O, özünün biosfer funksiyasını yalnız noosfer dövründə yerinə yetirə bilər. V.İ.Vernadski biosfer ilə maddələr mübadəiləsinin tənzimlənməsi problemini qaldırarkən, təkcə insanla təbiət arasındakı təbii qarşılıqlı münasibətləri nəzərdə tutmurdu, bura insanın sosial fəaliyyəti ilə şərtlənmiş əlaqələri də daxil edirdi. Bu ideyalar müasir şəraitdə fövqəladə aktuallığa malikdir. Biosferin noosferə keçməsinin əsas zəmini kimi aşağıdakıları göstərə bilərik: -
elmin yüksək inkişaf səviyyəsi, istənilən insan fəaliyyətinin hərtərəfli əsaslandırılması; -
birliyi; -
planetimizin müxtəlif yerlərində insan həyatının yüksək keyfiyyəti; -
yerdə millətçiliyə, irqçiliyə, yoxsulluq və istismara yol verməyən insanların sosial bərabərliyi; -
112 - alternativ texnologiya, enerji mənbələri, xüsusən də günəş enerjisindən səmərəli istifadə üsullarının olması. Noosfer - planetimizin tarixində elə bir mərhələdir ki, kor-təbii qüvvələr və qara ehtiraslar deyil, elmi dərketmə «cəmiyyət - təbiət» sisteminin inkişafını istiqamətləndirəcəkdir.
Noosfer yaradılmasında aqrosistemin ekoloji əkinçilik prinsipləri əsasında kökündən yenidən qurulması da az əhəmiyyət daşımır.
Biosferin yaranması problemi ilk dəfə V.İ.Vernadski tərəfindən irəli sürülmüşdür. O, biosferi və onun sistemini canlıların cansızlara təsirinin uzunmüddətli tarixi proseslərin nəticəsi kimi təhlil edir və yerin simasının dəyişməsində canlı maddələrin əhəmiyyətli rolunu göstərir. Planetimizdə maddələrin və enerjinin transformasiyasının tempi (sürəti) və formasını fiziki-kimyəvi və geoloji qanunauyğunluqlar deyil, bioloji qanunauyğunluq təyin edir. Bu zaman, əlbəttə, abiogen faktorların (materiklərin yerdəyişməsi, dənizlərin transqressiya və reqressiyası, tektonik fəaliyyət və s.) təsiri də nəzərdən qaçırılmamalıdır. Y.A.Borşevskiyə görə ilk mövcudluğu dövründə Yer həyatsız, steril (mikrobsuz) olmuşdur. Yerin yaranmasından öncə artıq qazlı-tozlu buludlarda yüksək molekul- lu üzvi birləşmələr olmuşdur, onlar atmosferdə karbon iki oksidin və azot birləşmələrinin mənbəyi və sonralar isə həyatın yaranmasının əsası olmuşlar. Q.V.Voytkeviçin məlumatına görə, kosmik maddələrin element tərkibində biofil elementlər - hidrogen, oksigen, karbon, azot, həmçinin çoxlu miqdarda silisium, kükürd, dəmir, maqnezium, alüminium, fosfor, kalsium, kalium üstünlük təşkil edir. Ehtimal ki, məhz bu elementlər və onların birləşmələri canlı maddənin əmələ gəlməsinə səbəb olmuşdur. Mineral və üzvi xarakterli molekulyar birləşmələrin də (məsələn, ammonyak, su, karbon 2-oksid, metan, karbohidrogen, hidrogen- sulfıd, karbid,qrafıt) ulduzlararası maddələrdə və meteoritlərdə mövcudluğu məlumdur. Müəyyən edilmişdir ki, ulduzlararası boşluqda daima formaldehid, asetat-aldehid və s. tipli «üzvi» molekullarm olması üzvi polimerlərin, nuklein turşularının, polisaxaridlərin sintezi üçün əsas sayıla bilər və həyata başlanğıc verər. V.İ.Vernadskinin ehtimalına görə. Yer üzərində həyatın və biosferin əmələ gəlməsi kosmosun təkamülü və xüsusilə kainatda sadə üzvi imad- 113 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|