Dərslik kənd təsərrüfatı, torpaqşünaslıq və ekologiya ixtisasları tədris olunan a
Yüklə 4,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Cədvəl 7.5 Şəhər əhalisinin miqdarı və xüsusi çəkisinin dinamikası illər Şəhər
əhalisinin sayı, min nəfər Xüsusi
çəkisi. %-lə İllər
Şəhər əhalisinin sayı. min nəfər
Xüsusi çəkisi, %-lə 1913 555,9
24 1970
2564.7 50
1920 409,5
21 1979
3196,3 53
1926 650,1
28 1980
3254,0 53
1939 1157,0
36 1985
3524,5 53
1959 1767.6
48 1989
3790,0 54
-
- -
1994 3952,8
53 -
-
- 1999
4064,3 51
2002 4142,2
51
2005
4298,3 51
2009 4818,3
54 1959-
cu ildən 1970-ci ilə kimi olan dövrdə ittifaqda şəhər əhalisinin orta illik artımı 3,27% idisə, respublikada bu göstərici 4,1%-ə çatdı. Həmin müddətdə ümumi şəhər əhalisi ölkə üzrə 36% artdığı halda, respublikada 45% çoxaldı. Lakin 70-ci illərdə şəhər yaradıcı istehsal və qeyri-istehsal sahələri, respublikanın sosial-iqtisadi inkişafına yönəldilən kapital qoyuluşunun ölkə ilə müqayisədə az mənimsənilməsi və bu məbləğin tədricən azaldılması ilə əlaqədar olaraq zəif inkişaf etdi. Məsələn, təkcə 1979-cu ildə Azərbaycanın xalq təsərrüfatına hər min nəfər hesabı ilə sərf edilən kapital qoyuluşunun səviyyəsi, bütün müvafiq respublikaların müvafiq göstəricilərindən xeyli az olaraq, ümumittifaq səviyyəsindən 67,7% geri qalmışdır. Hər 1000 nəfər əhaliyə düşən fəhlə və qulluqçuların orta illik miqdarı respublikada ittifaqdakından 31,6% və elmi kadrların sayı isə 40% az olmuşdu. Ümumiyyətlə, respublikada 1970-79-cu illərdə əsas şəhər yaradıcı təsərrüfat sahələri olan sənaye və tikintidə əhalinin məşğuliyyəti 25% yüksəlmişdi. Halbuki, xalq təsərrüfatında əhalinin ümumi məşğuliyyəti bu müddətdə 2 dəfəyə qədər artmışdı. Bu da hər şeydən əvvəl öz əksini şəhər əhalisinin artım tempində tapdı. Belə ki, 1970-1979- cu illər ittifaqda şəhər əhalisi 20,3% çoxaldısa, Azərbaycanda müvafiq göstərici 24,8%-ə bərabər oldu. Orta illik artım isə müvafiq surətdə 2,25 və 2,9% təşkil etmişdi. Halbuki, respublikada əhalinin sayca artımı ittifaq əhalisinin müvafiq artımından 9,2% çox olmuşdu. Bu isə respublika şəhər əhalisinin artım tempinin nəinki ümumittifaq səviyyəsindən geri qalmamasını, hətta ötüb keçməsini tələb edirdi. Rəqəmlərin təhlili göstərir ki, şəhəryaradıcı təsərrüfat sahələrinin nisbətən sürətli inkişafı ilə əlaqədar olaraq 80-ci illərin başlanğıcında cü
zi də olsa respublikada şəhər əhalisinin artım tempi ümumittifaq göstəricisindən üstün olsa da, erməni separatçılığı ilə başlanan millətlərarası müharibə qeyri-sabit ictimai-siyasi həyat, böyük dövlət mənafelərinin Azərbaycan üzərində cəmlənməsi ümumiyyətlə urbanizasiya prosesinə ağır zərbə vurdu. Əgər 1979-1989-cu illərdə Sovet İttifaqında şəhər əhalisi artımı cəmi 15%, orta illik artım isə 1,5% olmuşsa, respublikada bu rəqəmlər müvafiq olaraq 11,8 və 1,18% təşkil edirdi. Halbuki, həmin dövrdə respublikada ümumi əhalinin sayca artımı ittifaq üzrə əhali artımından 7,5% çox olmuşdu.
İdarəetmənin və istehsalın inkişafına görə Azərbaycanın şəhər tipli yaşayış məntəqələrinin təsnifatı (Əfəndiyev, 2004) Qr Əsas ixtisaslaşma Adları 1. Paytaxt şəhəri 1 İqtisadi, siyasi idarəetmə, müxtəlif təmayüllü sənaye, nəqliyyat, mədəni quruculuq, elmi, maarif, səhiyyə, beynəlxalq iqtisadi əlaqələr, dövlətin hökumət mərkəzi Bakı, Naxçıvan II. iri şəhərlər - respublika tabeliyində 2 Metallurgiya, kimya, tikinti sənaye kompleksi, yüngül, yeyinti sənayesi, elm, səhiyyə, mədəni mərkəzi Gəncə, Sumqayıt III. Orta şəhərlər 1 Yüngül yeyinti sənayesi, tikinti materialları, kənd təsərrüfatı, aqrosənaye inzibati mərkəzi Ağdam, Ağdaş, Bərdə, Cəlilabad, Füzuli, Göyçay, Quba, Sabirabad, Şamaxı, Şəmkir, Şəki 2 Yüngül sənaye, kənd təsərrüfatı, dəmir yolu, avtomobil nəqliyyatı, inzibati rayonu
Qazıməmməd, Xaçmaz, Ağcabədi 3 Yeyinti, yüngül sənaye, energetika, maşınqayırma, kimya, neft- qazçıxarma, dəmir yolu, avtomobil nəqliyyatı, tikinti materialları Salyan, Şirvan, Yev- lax,Siyəzən, İmişli, Şabran 4 Yüngül, yeyinti, cihazqayırma, elektroenergetika, dağ-mədən sənayesi, kurort, inzibati mərkəzi Mingəçevir, Xankəndi, Naxçıvan, Lənkəran 134 IV. Kiçik şəhərlər - rayon mərkəzləri 1 Yüngül sənaye, sənaye, kənd təsərrüfatı, inzibati mərkəz, kurort, rekreasiya sərhəd zonasına və sərhəd ötürücü xidməti olan Ağstafa, Ağsu, Astara, Bala- kən, Beyləqan, Biləsuvar, Cəbrayıl, Kəlbəcər, Qax, Qazax, Qəbələ, Oğuz, Saatlı, Şuşa, Tovuz, Qubadlı, Qusar, Laçın, Masallı, Culfa, Sədərək, Kürdəmir, Tərtər. Zaqatala, Zəngilan, Zərdab, Xocalı, Xocavənd, Beyləqan, İsmayıllı, Goranboy 2 Yüngül, sənaye, kənd təsərrüfatı, neft- çıxarma, dağ-mədən, dəmir yolu, avtomobil nəqliyyatı, inzibati mərkəzi Ucar, Neftçala, Ordubad,, Şərur, Balakən, Gədəbəy Bununla bərabər respublikanın çatmış olduğu urbanizasiya səviyyəsi tam mənası ilə şəhər əhalisinin xüsusi çəkisinə müvafıqliyi cəhətdən də geri qalır. Başqa sözlə desək, respublikada şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi və artım tempi, ona yaradılmalı olan müvafiq sosial-iqtisadi bazanın inkişaf tempini ötüb keçir. Məsələn, əgər şəhər əhalisinin ümumi çəkisinə görə Azərbaycan ittifaq səviyyəsindən 12% geri qalırsa və keçmiş SSRİ- nin müvafiq respublikaları arasında 8-ci yeri tuturdusa, əsas şəhəryara- dıcı faktor olan sənayenin inkişaf səviyyəsinə görə müttəfiq respublikalar arasında 11-ci yeri tuturdu. Məhz elə ona görə də respublikada urbanizasiya səviyyəsi aşağıdır, yəni Azərbaycanda inkişaf etməkdə olan ölkələrə xas olan «yalançı urbanizasiya» prosesi gedir. Bununla yanaşı, bir sıra təbii-iqtisadi səbəblər üzündən Bakı, Gəncə, Sumqayıt şəhərləri də daxil olmaqla, bütün şəhər və şəhər tipli yaşayış məntəqələri tam mənada öz ətraf rayonlarının sosial-iqtisadi istinad mərkəzləri rolunu oynaya bilmirlər. Bu yaşayış məntəqələrində müasir tələblərlə ayaqlaşa bilən sənaye, sosial, mədəni-məişət müəssisələrinin olmaması ilə əlaqədar nəinki ətraf kəndlərin, hətta onların özlərinin əhalisi belə uzun müddət (son dövrə kimi xüsusilə əmək qabiliyyətli əhali) respublikanın və qonşu ölkələrin sənaye cəhətdən yüksək inkişaf etmiş ölkələrinə axışıb getmişdir. Belə bir prosesin uzunmüddətli davam etməsi istehsalın ərazi təşkilini və əhalinin məskunlaşmasının nizamlanmasını çətinləşdirir. Yəni urbanizasiya səviyyəsi yüksək olan ərazilərdə (Abşeron) əhalinin daha çox cəmlənməsi, urbanizasiya səviyyəsi aşağı olan dağlıq və digər ərazilərdə isə əhalinin nisbi azalması prosesi gedir. Ona görə də ümumiyyətlə respublikada urbanizasiya səviyyəsinin geniş mənada yaxşılaşdırılması və urbanizasiyanın ərazi nisbətini optimallaşdırmaq üçün Azərbaycanın və onun iqtisadi-coğrafi rayonlarının, şəhərlərinin sosial-iqtisadi inkişaf 135 Yüklə 4,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|