Şəkil 9. Biosenozun komponentlərinin tərkibi və
qarşılıqlı əlaqəsi
Şibyə yatağında ekosistemin bütün komponentlərini tapmaq olar:
simbiotik yosunlar - produsent rolunu oynayıb fotosintez
prosesini yerinə yetirir. Konsument kimi bəzi xırda
buğumayaqlılar çıxış edir, onlar şibyələrin canlı toxumaları ilə
qidalanır, göbələk lifləri isə yosunların hüceyrələrində parazitlik
edir. Göbələklərin lifləri və şibyələrin yastıqlarında yaşayan
mikroskopik heyvanların (gənələr, nematodlar, ibtidailər) çoxlu
redüsentlər rolunda çıxış edir. Göbələk lifləri yosunların yalnız
canlı hüceyrələrini deyil, həmçinin ölü hüceyrələrin hesabına
103
yaşayır, xırda heyvanlar - saprofaqlar ibtidailərin ölü kök və
yarpaqlarını emal edir. Bu işdə onlara bir çox
Şəkil 10. Təbii ekosistemlərdə
maddələrin və enerjinin
ötürülməsi sxemi
Belə sistemlərdə dövranın qapalılıq dərəcəsi olduqca
kiçikdir. Parçalanan məhsulların çox hissəsi yağış suları ilə
yuyularaq şibyələrdən kənara aparılır, ağacın gövdəsi boyu
aşağı tökülür. Bununla yanaşı, heyvanların bir hissəsi digər
yaşayış yerinə
104
BİOSENOZ
BIOTOP
Mikro-
ürqunizın
Torpaq qrunt
Relyef
Sular
Bəzi
ekosistem
tiplərində
maddələrin
onların
sərhəddindən kənara aparılması o qədər yüksək olur ki, onların
sabitliyi aparılan maddələrin miqdarı kənardan daxil olur. Bura
axar su hovuzları, çaylar, dik dağ yamaclarında yerləşən sahələr
aiddir. Digər ekosistemlər daha çox tam maddələr dövranına
malikdir (az meyilli yamaclar, meşələr, bozqırlar, çəmənlər və s.).
Lakin heç bir ekosistem, hətta yerin ən böyük ekosistemləri
tamamilə qapalı dövranına malik deyil. Qitələrdən okeanlara
intensiv maddələr mübadiləsi aparılır. Bu proseslərdə atmosfer
böyük rol oynayır. Planetimizin hamısı materiyanın bir hissəsini
kosmik fəzadan alır, bir hissəsini isə kosmosa qaytarır. Beləliklə,
həyatın ekosistem təşkili onun mövcudluğu üçün mühüm
səbəblərdən biri sayılır.
Hər hansı ekosistem olursa-olsun, onda cəmləşən canlılar
qidalanmağa görə üç qrupa bölünürlər. Birinci qrupa aid olanlar
Avtotroflardır. İkinci və üçüncü qrupun qidalanmaya aid olanları
isə Heteretroflardır. Əslində heterotrof hazır üzvi maddəyə
ehtiyacı olan canlılardır. Lakin ekosistem anlayışına cörə
avtotroflarm əmələ gətirdiyi hazır substratı mənimsəyənlər
konsument və destruktorlara ayrılır. Konsumentlər heyvanlar,
destruktoıiar isə mikroblardır. Əgər konsimentlər - qida zəncirinin
zirvəsinə aid canlılar qida zülalla təmin edilərsə,
105
destruktorlar təbiətdə maddələr dövranı kimi nəhəng prosesləri
qlobal miqyasda icra edirlər.
Ekosistemin enerjisi
Yer üzərində həyat günəş enerjisi hesabına mövcuddur.
İşıq yer üzərində yeganə qida resursu olub, enerjisi karbon qazı və
su ilə birləşərək fotosintez prosesini yaradır. Fotosintez vasitəsilə
bitgilərdə üzvi maddələr yaranır, onunla otyeyən və ətyeyən
heyvanlar qidalanır, nəticədə bitgilər canlı aləmi qidalandırır, yəni
günəş enerjisi bitki vasitəsilə sanki bütün orqanizmlərə çatdırır.
Enerji orqanimzdən orqanizmə ötürülərək qida və ya
trofık zəncir yaradır. Heterotroflar enerjini qida ilə birlikdə alır.
Bütün digər orqanizmlər digərlərinin qida obyekti sayılır, yəni
bir-birilə energetik əlaqədədirlər. Hər bir qruplaşmada qida
əlaqələri bir orqanizmdən digərinə enerji ötürücü mexanizmdir.
Beləliklə, biosenozların trofık zənciri olduqca mürəkkəbdir,
onlara daxil olan enerji bir orqanizmdən digərinə uzun müddət
miqrasiya
edə
bilər:
avtotroflardan,
prosudentlərdən
heterotroflara, konsumetrlərə və beləliklə, bir trofık səviyyədən,
digərinə dörd-altı dəfə ötürülərək trofık zəncir təşkil edir.
Qida zəncirində hər bir həlqənin yeri trofık səviyyə
adlanır. Birinci trofık səviyyə-prosudentlər - üzvi kütlənin
yaradıcıları, qalanları isə konsumentlərdir. İkinci səviyyə bitki
yeyən konsumentlər; üçüncü trofık səviyyə-bitgi yeyən formalarla
qidalanan ət yeyən konsumentlər; dördüncü trofik səviyyə digər
ətyeyənlərlə qidalanan konsumentlər və s. beləliklə konsumentləri
də səviyyəyə görə də ayırmaq olar. Təbiidir ki, burada qida
ixtisaslaşması əsas rol oynayır. Geniş qida sisteminə aid olan
növlər müxtəlif trofik səviyyələrdə qida zəncirinə daxil ola bilər.
İnsanın qida rasionuna həm bitgi qidaları, həm də otyeyən və
ətyeyən heyvanların əti, daxil olduğu üçün müxtəlif qida
zəncirində 1-ci, 2-ci və 3-cü konsumetriər sırasında iştirak edir.
106
Yalnız bitki qidasına ixtisaslaşan növlər (dövşan,
dırnaqlılar, mənənə) həmişə qida zəncirində ikinci həlqədə olur.
Konsumetrlərin
enerji
balansı
aşağıdakı
kimi
mənimsənilmişdir. Mənimsənilməyən hissə yenidən xarici mühitə
qayıdır (ifrazat, nəcis halında) və sonradan digər qida zəncirinə
cəlb olunur. Mənimsənilmə faizi qidanın tərkibindən və
orqanizmin qida həzmedən fermenlərinin yığımından asılı olur.
KonsLimentlərin
qəbul
etdikləri
qida
tam
mənimsənilmir.
Bitkiyeyən
heyvanlarda
qida
12-20%,
ətyeyənlərdə isə 75% təşkil edir, enerji sərfi hər şeydən əvvəl
metobolistik prosesi saxlamaqla əlaqədardır, buna tənəffüs sərfi
deyilir.
Ekosistemin bioloji məhsuldarlığı. İki niəhsulvermə
səviyyəsi ayrılır; birinci (ilkin) və ikinci məhsul. Vahid zaman
ərazidə bitkilər (prosudentlər) tərəfindən yaradılan üzvi
qruplaşmanın ilkin (birinci) məhsulu adlanır. Məhsul kəmiyyətcə
bitginin quru və ya yaş halında kütləsi, yaxud enerji vahidi olub
ekvivalent coul ədədi ilə ifadə olunur. İlkin məhsul sanki iki
səviyyəyə -ümumi və təmiz məhsula bölünür, ümumi ilkin məhsul
vahid zaman ərzində fotosintezin müəyyən surətində bitkilər
tərəfindən həyat fəaliyyətini saxlamaq üçün, yəni tənəffüsə sərf
olunan məhsul kifayət qədər çox olur. Meşə bitkisi tənəffüsə
ümumi məhsulun 40-70%-ni sərf edir. Yaranan üzvi maddə
kütləsinin qalanı, yəni ümumi məhsulun tənəffüsə sərf olunmayan
hissəsi təmiz birinci (ilkin) məhsul adlanır, bu bitkilərin artım
ölçüsüdür və ondan konsument və resudentlər üçün enerji
ehtiyatıdır. Qida zəncirlərində dəyişilərək (həzm olunaraq)
heterotrof orqanizmlərin kütləsinin bərpasına sərf olunur.
Biosferdə ekosistemlər (ekoloji) meşə, su, torpaq və s.
tərkib hissələrə ayrılırlar. Bu iri ekosistemlərin də hər biri öz
növbəsində bir neçə zona ekosisteminə ayrılır. Məs: meşə
107
Dostları ilə paylaş: |