iqtisadi fİKrin yaranması uə iıiKişafı. Azərbaycan iqtisadi fiıcir tarixi
buatında, böyÜK mütəfəKKİr, şair, yazıçı və siyasi xadimlərin
əsərlərində Azərbaycanın mövcud iqtisadi və mə’nəvi mühiti ifadə
edilmişdir.
Göstərilən
dövrdə
milli-azadlıq
ideyaları,
milli
mədəniyyət, milli iqtisadiyyat haqqında irəli sürülən fİKİr və görüşlər
tariximizdə önəmli yer tutur. Bununla yanaşı marKsist ictimai-iqtisadi
fİKİrlər də yayılırdı. Buna baxmayaraq, milli ziyalıların əKsəriyyəti
Köhnəliyin, geriliyin aradan qaldırılmasını elmin, texnİKanın, maarifin
inKİşafında görürdülər. «Avropalı- laşmaq», yə’ni Avropanın iqtisadi
inKİşaf yolu ilə getməK, onlar Kİmi işləməyi, yaratmağı bacarmaq, elm
və texnİKaya sahib olmaq, iqtisadi bilİKİar əsasında fəaliyyət
göstərməK
Kİmi
məsələlərin
qoyuluşu
dövrün
mütərəqqi
ideyalarındandır. Bütün bunlar, həm ümumbəşəri, həm də milli
dəyərlər, iqtisadi-ictimai görüşlər Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
(1918-1920) iqtisadi platformasında ƏKSini tapmışdır.
Bunları öyrənməK və nəticə çıxarmaq, çağdaş müstəqil
Azərbaycanımıza xidmət göstərməK hamının müqəddəs borcudur.
50
Vlııa.T. ,
.
1
,'
lyyəLaruı lormaiaşrnutiL ud dsaa ıstıqarndu.^, .
TII FƏSİL. MÜASİR İQTİSAD^
NƏZƏRİYYƏLƏR
§1. Müasir iqtisadi nəzəriyyələri,,
formalaşması və əsas istiqamətlər
MÜ£,sir iqtisadi nəzəriyyələr iqtisad elminin
çoxəsruK
ınKişatı nın
nəticəsi olmaqla, müasir iqtisadi həyatın obyeKtiv şəraiti, tələbatı |və
mənafeyi ilə sıx əlaqədə yaranıb formalaşmışdır.
Bu
nəzəriyyələrin
ƏKSəriyyəti Qərbi Avropanın innişaf etmiş öİKƏləri- nin və
AmerİKanın iqtisadi fİKrinə məxsus olmasına baxmayaraq, onlar
İKİnci Dünya müharibəsindən sonra dünyəvi xarauter almışdır.
Müasir iqtisadi nəzəriyyələrin formalaşması və inKİşafı İKİ
mərhələdən Keçib. Birinci, yaranma və təşəKKÜl tapma mərhələsi. Bu,
XIX
əsrin axırını və İKİnci Dünya müharibəsinə qədər olan dövrü
Iəhatə edir. İKİnci, mKİşaf etmə və təKamül mərhələsi. Bu
müharibədən sonraKi dövrü əhatə edir.
Müharibədən sonraKi dövrün özü də İKİ mərhələyə ayrılır. Bi-
rincisij, 1945-ci ildən 70-ci illərin əvvəlinə qədər; İKİncisi, 70-ci illərin'
ortasından indiyə qədər olan dövrdür. Birinci mərhələdə iqtisadi fİKrin
inKİşafında müharibədən qabaqKı iqtisadi sarsıntılar və bilavasitə
müharibənin nəticəsi dərin iz qoymuşdu. İKİnci mərhələdə həlledici
amil
ETİ
və bunun nəticəsində iqtisadiyyatda baş verən dərin
sosial-iqtisadi dəyişİKİİKİər olmuşdur.
Müasir iqtisadi nəzəriyyələrin formalaşmasında
XX
əsrin 20- 30-cu
illərini xüsusi qeyd etməK lazımdır. ÇünKİ, bu illər iqtisadi fİKrin
İnKİşafında dönüş dövrü olmuşdur.
Bu
dövrdə ortodoKsal neoKİassİK nəzəriyyədə mühüm dərəcədə
dəyişİKİİK baş vermişdir. Ona dövlət müdaxiləsinin məqsədi, hüdudu,
forma və metodları, qeyri-mÜKəmməl və inhisarçı rəqabət və s. daxil
olmuşdur.
Ən
əsası isə bu dövrdə Kapitalist iqtisadiyyatının fəaliyyət
mexanizminin maKroiqtisadi nəzəriyyəsi və ona əsaslanan Kapitalist
iqtisadiyyatını «tələbi idarəetmə» yolu ilə dolayı Tənzim etmə
Konsepsiyası yaranmışdı.
İqtişadi ədəbiyyatda müasir iqtisadi nəzəriyyələr aşağıdanı istiqamətlərə
ayrılır: 1) NeoKİassİK istiqamət. Buna azad iqtisadiyyat nəzəriyyələri daxildir.
2) KeynsçilİK və yaxud tənzimlənən iqtisadiyyat nəzəriyyələri. 3)
Institutsional-sosioloji istiqamət.
Bu
istiqamətlərin hər biri digəri üçün alternativ nəzəriyyələr,
müxtəlif ideyalar, baxışlar və Konsepsiyalar sistemidir. Hər bir
istiqamətdə istər nəzəri və istərsə də prantİKİ fİKİr ayrılıqları vardır.
51
Müasir iqtisadi nəzəriyyələr
Müasir dövrdə cərəyanlar və məKtəblər arasındanı hüdudların
silinməsi prosesi gedir, çünni əsas istiqamətlərdən heç biri müasir
iqtisadiyyatın həqiqi vəziyyətini
ƏKS
etdirmir. Onların hər biri bu və ya
digər real prosesləri əsas götürür və bu prosesləri birtərəfli izah
edirlər. Ona görə də müasir dövrdə iqtisadi proseslərin
mürəKKəbləşməsi, müəssisələrin iriləşməsi, satış probleminin
KƏS
-
Kİnləşməsi ilə iqtisadi problemlərin praKtİKİ həllinin çətinləşməsi
üzündən müxtəlif istiqamətlərin yaxınlaşma və sintez prosesi
güclənmişdi. Bu yaxınlaşmanın obyeKtiv əsası praKtİKİ vəzifələrin
həllində dövlətin rolunun artmasıdır.
Əsas istiqamətlərin sintezləşməsinin əsasında onların tədqiqat
predmetinin ümumiliyi durur. Müasir dövrdə müxtəlif istiqamətin
iqtisadçıları öz diqqətlərini iqtisadi artım, onun amilləri və nəticələri,
inhisarlar, dünya iqtisadiyyatı, inKİşaf edən öİKƏlərin iqtisadi
problemləri, ətraf mühitin mühafizəsi məsələləri Kİmi aKtual
problemlərə cəmləşdirmişlər.
§2. NeoKlassİK istiqamət
İqtisadi nəzəriyyənin neoKİassİK istiqaməti
XIX
əsrin
90-cı
illərində
iqtisad elmində ingilis-amerİKan adlanan yeni məKtəbin yaranması ilə
təşəKKÜl tapmışdır. İqtisadi nəzəriyyənin bu istiqaməti K.MarKsın
iqtisadi tə’liminin tə’sirinə cavabvermə Kİmi yaranmışdır.
NeoKİassİK istiqamətin nümayəndələri sübut edirlər Kİ, bazar
mexanizminə əsasən tələb və təKİif arasında tarazlığı tə’min et- məK
mümKÜndür. Ona görə də onlar dövlətin rolunu, yalnız azad rəqabət
üçün əlverişli olan şərtlərin müdafiəsində görürlər. İstiqamətin adı da
buradan irəli gəlmişdi.
NeoKİassİK adlanan iqtisadçılar siyasi iqtisada (eKonomİKS,
iqtisadi nəzəriyyə, iqtisad adı altında) ya sərvət və onun bölgüsü;
sərvətin bölgüsü və istehlaKi ilə əlaqədar insanların fəaliyyətinin
motivləri; resursların nadirliyi problemləri və onların istifadəsinin
alternativləri haqqında və yaxud bunlara uyğun olan insanların
davranışını öyrənən elm Kİmi baxmışlar.
NeoKİassİKİərin
nümayəndələri
mİKroiqtisadi
təhlilə
əsaslanmışlar və iqtisadiyyata bazar vasitəsilə bir-birinə bağlanmış
təsərrüfat vahidlərinin məcmusu Kİmi baxmışlar.
NeoKİassİK istiqamətin yaradıcısı ingilis iqtisadçısı A.Marşal (1842-1924)
olmuşdu. Onu 1890-cı ildə çapdan çıxmış «İqtisad elminin prinsipləri» əsəri
məşhur etmişdi.
A.Marşal «siyasi-iqtisad» terminindən imtina edib, onun əvəzinə
«iqtisad» (eKonomİKs) terminini qəbul etmişdir. A.Marşal tərəfindən
siyasi sözünün çıxarılmasına iqtisadiyyata dövlət mü
52