NeoKlassiK istiqamət
daxiləsinin məhdudlaşdırılması ideyasının məntiqi nəticəsi Kİmi
baxmaq lazımdır. ÇünKİ o, bütün iqtisadiyyatı maKrosəviyyədə
dövlət prizmasından deyil, mİKrosəviyyədə fərdi təsərrüfatlar
mövqeyindən təhlil etmişdir. Bununla A.Marşal elmin tədqiqat
obyeKtindən siyasi, sinfi problemləri çıxarmış və iqtisad elmini
ideologiyadan Kənar elmə çevirmişdi. Onun bu mövqeyini BöyÜK
Britaniyanın və ABŞ-ın ƏKSər nəzəriyyəçiləri müdafiə etmişdi.
A.
Marşal iqtisad elminə iqtisadiyyatın mİKrosəviyyəsində bazar
fəaliyyətinin prinsipləri haqqında xüsusi elm Kİmi baxır. Onun
vəzifəsini bazar təsərrüfatının real fəaliyyət mexanizmini öyrənməKdə
və onun işləmə prinsipini dərK etməKdə görür. İqtisad elminin
predmetini ictimai-sinfi problemlərdən ayırıb, iqtisadi seçim və onun
qanunları ilə əlaqələndirir. İnKİşafın ancaq təKamül yolunu qəbul
edir.
A.
Marşal iqtisadi hadisələrə subyeKtiv-psixoloji mövqedən yanaşır.
Əsasən, psixoloji amilə üstünlÜK verir.
O,
tədqiqatın funK- sional
metodundan istifadə edir. Bu metodla müəyyən edir Kİ, bütün iqtisadi
hadisələr bir-birilə səbəb-nəticə əlaqəsində deyil, funKSİonal
asılılıqdadırlar.
A.
Marşalın nəzəri mühaKİməsinin mərKəzində qiymət nəzəriyyəsi durur.
A.
Marşal diqqətini qiymətin səbəbinə deyil, onu müəyyən edən amillərə, onun
necə dəyişdiyinə
və
iqtisadiyyatda yerinə yetirdiyi funKsiyalara yönəldir.
O,
tədqiqatın ağırlıq mərKƏ- zini dəyərin mənbəyi ətrafındaKi nəzəri
mübahisələrdən qiymətə, tələb
və
təKİifin qarşılıqlı fəaliyyəti probleminin
öyrənilməsinə Keçirir.
O,
əsaslı surətdə tələb
və
təKİifin necə əmələ gəldiyini
və
qarşılıqlı fəaliyyət göstərməsini təhlil etmiş, iqtisadi nəzəriyyəyə indiyə Kİmi öz
əhəmiyyətini saxlamış qiymətə görə tələb
və
təKİifin elastİKİiyini gətirmişdi.
A.Marşal ona qədər mövcud olmuş dəyər nəzəriyyələrindən
istifadə edib öz qiymət Konsepsiyasını yaratmışdı. Onun Konsepsiyası
özündə dəyərin faydalılıq həddi, istehsal xərcləri, tələb və təKİif
nəzəriyyələrini birləşdirir. A.Marşalın nəzəriyyəsi dəyərsiz qiymət
nəzəriyyəsidir və o Kompromis, sintetİK qiymət adlanır. O, neo-
KİassİK Konsepsiyaların çıxış nöqtəsini təşKİl edir. A.Marşal qiymətə
bazar iqtisadiyyatının mühüm elementi Kİmi baxaraq, dəyər
Kateqoriyasını aradan götürür. Marşalın qiymət nəzəriyyəsi həm də
K.MarKsın əməK dəyər nəzəriyyəsinə bir müqabil
(
ƏKS
)
Kİmi
yaradılmışdı.
A.Marşal göstərir
Kİ,
qiymətin yaranma prosesi özündə tələb və
təKİif qiymətinin yaranmasını birləşdirir. Marşala görə, tələb və təKİif
bazar
qiymətinin
yaranma
mexanizminin
bərabərhüquqlu
elementləridir və qeyri-məhdud rəqabət şəraitində qiymətin müəy
53
Müasir iqtisadi nəzəriyyalar
yən olunmasında heç biri üstünlüyə malİK deyil.
A.Marşal bazar qiymətinə bazarda tələb və təKİif qiymətinin
Kəsişməsindən alınan nəticə Kİmi baxır. Tələb qiymətini marjinalist
üsulla, faydalılıqla; təKİif qiymətini KİassİK üsulla, istehsal xərcləri ilə
müəyyən edir.
A.Marşal tarazlı qiymət anlayışından istifadə etmişdi. O göstərir
Kİ,
nə vaxt tələb qiyməti təKİif qiymətinə bərabər olur, istehsalın
həcmi nə artmağa, nə azalmağa meyl göstərir; ortada tarazlıq olur. Nə
vaxt
Kİ,
tələb və təKİif tarazlıqda olur, vaxt vahidində istehsal olunan
məhsulların Kəmiyyətini tarazlı Kəmiyyət, onun satıldığı qiyməti isə
tarazlı qiymət adlandırmaq olar. Marşal tələbin qiymətlə tərs, təKİifin
isə düz münasibətdə olduğunu qeyd edir. Bunu sübut etməK üçün
faydalılıq həddi Kateqoriyasından istifadə edir.
A.Marşal təKcə azad rəqabət şəraitində qiymətin Kortəbii
tənzimlənməsini öyrənməmişdi. O, həmçinin sonradan inKİşaf etmiş
inhisarçı rəqabət nəzəriyyələrinin əsaslarını yaratmışdı. Marşal hesab
edir Kİ, bazar mexanizminin pozulması təKCƏ dövlət müdaxiləsi
səbəbindən baş vermir, həmçinin satıcı inhisarçı olduqda da baş verir.
Qeyri-mÜKəmməl rəqabət şəraitində qiymət problemini C.Ro- binson
və E.Çemberlin öyrənmişdi. Onlar neoKİassİK nəzəriyyə çərçivəsində
qiymətin yaranma və rəqabət probleminin təhlilini dərinləşdirmişlər.
Onlar qeyd etmişlər
K
İ,
inhisar şəraitində qiymət orta və həddi
məsrəfdən yÜKSəK olur.
NeoKİassİK sistemdə marjinalist nəzəriyyələr mərKəzi yer tutur.
Marjinalizm (marginal fransız sözü olub, mənası hədd de- məKdir)
faydalılıq və məhsuldarlıq həddi nəzəriyyələrindən ibarətdir.
Faydalılıq həddi nəzəriyyəsi istehsal xərcləri nəzəriyyəsilə birgə
neoKİassİK qiymət nəzəriyyəsinin əsasını təşKİl etmişdir. Faydalılıq
həddi nəzəriyyəsi qiyməti, istehsal xərcləri nəzəriyyəsindən fərqli
olaraq, məhsulun istehsalına çəKİlən əməyin Kəmiyyəti, ümumi
istehsal xərclərilə deyil, həmin məhsulun alınması alıcıya gətirdiyi
faydalılıqla müəyyən edir. Bu nəzəriyyə qiymətin əmələ gəlməsini
istehlaKçı
mövqeyindən,
məhsulun
istehlaKimn
səmərəliliyi
nöqteyi-nəzərindən öyrənir.
Qiymətin əmələ gəlməsini istehlaKçı mövqeyindən
ÜK
dəfə
öyrənən Avstriya məKtəbi olmuşdu. Faydalılıq
həddi nəzəriyyəsini də
onlar yaratmışdı. Avstriya məKtəbinin nəzəriyyəçiləri K.Menger
(1840-1921),
E.Bem-BaverK
(1851-1914)
və F.Vizer
(1851-1926)
olmuşdu.
Avstriya məKtəbi neoKİassİK istiqamətin əsasını qoymuşdu. Bu
sonradan Kembric məKtəbi tərəfindən Ri- Kardoçuluğun ayrı-ayrı
elementlərilə zənginləşdirilmiş,
XIX
əsrin axırında və
XX
əsrin
əvvəllərində neoKİassİK istiqamət adı almış
54