Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

iqtisadi  fİKrin  yaranması  uə  iıiKişafı.  Azərbaycan  iqtisadi  fiıcir  tarixi 

buatında,  böyÜK  mütəfəKKİr,  şair,  yazıçı  və  siyasi  xadimlərin 

əsərlərində  Azərbaycanın  mövcud  iqtisadi  və  mə’nəvi  mühiti  ifadə 

edilmişdir. 

Göstərilən 

dövrdə 

milli-azadlıq 

ideyaları, 

milli 

mədəniyyət, milli iqtisadiyyat haqqında irəli sürülən fİKİr və görüşlər 

tariximizdə önəmli yer tutur. Bununla yanaşı marKsist ictimai-iqtisadi 

fİKİrlər  də  yayılırdı.  Buna  baxmayaraq,  milli  ziyalıların  əKsəriyyəti 

Köhnəliyin, geriliyin aradan qaldırılmasını elmin, texnİKanın, maarifin 

inKİşafında görürdülər. «Avropalı- laşmaq», yə’ni Avropanın iqtisadi 

inKİşaf yolu ilə getməK, onlar Kİmi işləməyi, yaratmağı bacarmaq, elm 

və  texnİKaya  sahib  olmaq,  iqtisadi  bilİKİar  əsasında  fəaliyyət 

göstərməK 

Kİmi 

məsələlərin 

qoyuluşu 

dövrün 

mütərəqqi 

ideyalarındandır.  Bütün  bunlar,  həm  ümumbəşəri,  həm  də  milli 

dəyərlər,  iqtisadi-ictimai  görüşlər  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin 

(1918-1920) iqtisadi platformasında ƏKSini tapmışdır. 

Bunları öyrənməK və nəticə çıxarmaq, çağdaş müstəqil 

Azərbaycanımıza xidmət göstərməK hamının müqəddəs borcudur. 

50 

---

Vlııa.T. ,

 

.

1

,' 

lyyəLaruı lormaiaşrnutiL ud dsaa ıstıqarndu.^, .  

TII FƏSİL. MÜASİR İQTİSAD^ 

NƏZƏRİYYƏLƏR 

§1. Müasir iqtisadi nəzəriyyələri,, 

formalaşması və əsas istiqamətlər 

MÜ£,sir  iqtisadi  nəzəriyyələr  iqtisad  elminin 

çoxəsruK 

ınKişatı  nın 

nəticəsi olmaqla, müasir iqtisadi həyatın obyeKtiv şəraiti, tələbatı |və 

mənafeyi  ilə  sıx  əlaqədə  yaranıb  formalaşmışdır. 

Bu 

nəzəriyyələrin 

ƏKSəriyyəti  Qərbi  Avropanın  innişaf  etmiş  öİKƏləri-  nin  və 

AmerİKanın  iqtisadi  fİKrinə  məxsus  olmasına  baxmayaraq,  onlar 

İKİnci Dünya müharibəsindən sonra dünyəvi xarauter almışdır. 

Müasir  iqtisadi  nəzəriyyələrin  formalaşması  və  inKİşafı  İKİ 

mərhələdən Keçib. Birinci, yaranma və təşəKKÜl tapma mərhələsi. Bu, 

XIX 

əsrin  axırını  və  İKİnci  Dünya  müharibəsinə  qədər  olan  dövrü 

Iəhatə  edir.  İKİnci,  mKİşaf  etmə  və  təKamül  mərhələsi.  Bu 

müharibədən sonraKi dövrü əhatə edir. 

Müharibədən  sonraKi  dövrün  özü  də  İKİ  mərhələyə  ayrılır.  Bi- 

rincisij, 1945-ci ildən 70-ci illərin əvvəlinə qədər; İKİncisi, 70-ci illərin' 

ortasından indiyə qədər olan dövrdür. Birinci mərhələdə iqtisadi fİKrin 

inKİşafında  müharibədən  qabaqKı  iqtisadi  sarsıntılar  və  bilavasitə 

müharibənin  nəticəsi  dərin  iz  qoymuşdu.  İKİnci  mərhələdə  həlledici 

amil 

ETİ 

və  bunun  nəticəsində  iqtisadiyyatda  baş  verən  dərin 

sosial-iqtisadi dəyişİKİİKİər olmuşdur. 

Müasir iqtisadi nəzəriyyələrin formalaşmasında 

XX 

əsrin 20- 30-cu 

illərini  xüsusi  qeyd  etməK  lazımdır.  ÇünKİ,  bu  illər  iqtisadi  fİKrin 

İnKİşafında dönüş dövrü olmuşdur. 

Bu 

dövrdə  ortodoKsal  neoKİassİK  nəzəriyyədə  mühüm  dərəcədə 

dəyişİKİİK baş vermişdir. Ona dövlət müdaxiləsinin məqsədi, hüdudu, 

forma və metodları, qeyri-mÜKəmməl və inhisarçı rəqabət və s. daxil 

olmuşdur. 

Ən 

əsası  isə bu dövrdə Kapitalist iqtisadiyyatının fəaliyyət 

mexanizminin  maKroiqtisadi  nəzəriyyəsi  və  ona  əsaslanan  Kapitalist 

iqtisadiyyatını  «tələbi  idarəetmə»  yolu  ilə  dolayı  Tənzim  etmə 

Konsepsiyası yaranmışdı. 

İqtişadi  ədəbiyyatda  müasir  iqtisadi  nəzəriyyələr  aşağıdanı  istiqamətlərə 

ayrılır: 1) NeoKİassİK istiqamət. Buna azad iqtisadiyyat nəzəriyyələri daxildir. 

2)  KeynsçilİK  və  yaxud  tənzimlənən  iqtisadiyyat  nəzəriyyələri.  3) 

Institutsional-sosioloji istiqamət. 

Bu 

istiqamətlərin  hər  biri  digəri  üçün  alternativ  nəzəriyyələr, 

müxtəlif  ideyalar,  baxışlar  və  Konsepsiyalar  sistemidir.  Hər  bir 

istiqamətdə istər nəzəri və istərsə də prantİKİ fİKİr ayrılıqları vardır. 

51 

---

Müasir iqtisadi nəzəriyyələr 

Müasir  dövrdə  cərəyanlar  və  məKtəblər  arasındanı  hüdudların 

silinməsi  prosesi  gedir,  çünni  əsas  istiqamətlərdən  heç  biri  müasir 

iqtisadiyyatın həqiqi vəziyyətini 

ƏKS 

etdirmir. Onların hər biri bu və ya 

digər  real  prosesləri  əsas  götürür  və  bu  prosesləri  birtərəfli  izah 

edirlər.  Ona  görə  də  müasir  dövrdə  iqtisadi  proseslərin 

mürəKKəbləşməsi,  müəssisələrin  iriləşməsi,  satış  probleminin 

KƏS

-

 

Kİnləşməsi  ilə  iqtisadi  problemlərin  praKtİKİ  həllinin  çətinləşməsi 

üzündən  müxtəlif  istiqamətlərin  yaxınlaşma  və  sintez  prosesi 

güclənmişdi.  Bu  yaxınlaşmanın  obyeKtiv  əsası  praKtİKİ  vəzifələrin 

həllində dövlətin rolunun artmasıdır. 

Əsas  istiqamətlərin  sintezləşməsinin  əsasında  onların  tədqiqat 

predmetinin  ümumiliyi  durur.  Müasir  dövrdə  müxtəlif  istiqamətin 

iqtisadçıları öz diqqətlərini iqtisadi artım, onun amilləri və nəticələri, 

inhisarlar,  dünya  iqtisadiyyatı,  inKİşaf  edən  öİKƏlərin  iqtisadi 

problemləri,  ətraf  mühitin  mühafizəsi  məsələləri  Kİmi  aKtual 

problemlərə cəmləşdirmişlər. 

§2. NeoKlassİK istiqamət 

İqtisadi nəzəriyyənin neoKİassİK istiqaməti 

XIX 

əsrin 

90-cı 

illərində 

iqtisad elmində ingilis-amerİKan adlanan yeni məKtəbin yaranması ilə 

təşəKKÜl  tapmışdır.  İqtisadi  nəzəriyyənin  bu  istiqaməti  K.MarKsın 

iqtisadi tə’liminin tə’sirinə cavabvermə Kİmi yaranmışdır. 

NeoKİassİK  istiqamətin  nümayəndələri  sübut  edirlər  Kİ,  bazar 

mexanizminə əsasən tələb və təKİif arasında tarazlığı tə’min et- məK 

mümKÜndür. Ona görə də onlar dövlətin rolunu, yalnız azad rəqabət 

üçün əlverişli olan şərtlərin müdafiəsində görürlər. İstiqamətin adı da 

buradan irəli gəlmişdi. 

NeoKİassİK  adlanan  iqtisadçılar  siyasi  iqtisada  (eKonomİKS, 

iqtisadi  nəzəriyyə,  iqtisad  adı  altında)  ya  sərvət  və  onun  bölgüsü; 

sərvətin  bölgüsü  və  istehlaKi  ilə  əlaqədar  insanların  fəaliyyətinin 

motivləri;  resursların  nadirliyi  problemləri  və  onların  istifadəsinin 

alternativləri  haqqında  və  yaxud  bunlara  uyğun  olan  insanların 

davranışını öyrənən elm Kİmi baxmışlar. 

NeoKİassİKİərin 

nümayəndələri 

mİKroiqtisadi 

təhlilə 

əsaslanmışlar  və  iqtisadiyyata  bazar  vasitəsilə  bir-birinə  bağlanmış 

təsərrüfat vahidlərinin məcmusu Kİmi baxmışlar. 

NeoKİassİK istiqamətin yaradıcısı ingilis iqtisadçısı A.Marşal (1842-1924) 

olmuşdu.  Onu  1890-cı  ildə  çapdan  çıxmış  «İqtisad  elminin  prinsipləri»  əsəri 

məşhur etmişdi. 

A.Marşal  «siyasi-iqtisad»  terminindən  imtina  edib,  onun  əvəzinə 

«iqtisad» (eKonomİKs) terminini qəbul etmişdir. A.Marşal tərəfindən 

siyasi sözünün çıxarılmasına iqtisadiyyata dövlət mü 

52 

---