Dərsliyi Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «İqtisadi nəzəriyyə» Kafedraları tərəfindən Azərbaycan

iqtisadi fİKrin yaranması və inKİşafı. Azərbaycan iqtisadi fiKir tarixi  

həqiqi  və  ümumi  iriKİşaf  qanunları  haqqında  nəzəriyyədir. 

Bu 

elmin 

mövzusu,  obyeKti  ictimai  əməKİə  birləşən  və  beləlİKİə,  istehsalı  ən 

Kamil təşKİl edən 

insanlar münasibəti sistemidir... 

Deməli, hamı bu elmi 

öyrənməyə sə’y etm.əlidir Kİ, fəzilət sahibi olmağı bacarsın, 

ƏKS 

halda 

rəftar və davranışında səhvlərə yol verər, qanunsuzluqlar törəyər». 

N.Tusi  ictimai-iqtisadi  həyatda  insanın  bacarıq  və  qabiliyyətinin 

müstəsna əhəmiyyətini göstərir. Onun fİKrincə hər işi görən, yaradan 

insandır. Buna görə də insanın bilİK və Kamalı, bacarıq və qabiliyyəti 

hər şeydən uca tutulmalıdır, insana elm və bilİK verənlərin sənəti də, 

ən şərəfli sənət sayılmalıdır. 

Dünya  iqtisadi  fİKİr  tarixində  xüsusi  xidməti  olan  alimlərdən  biri  də 

Əbdürrəhman İbn Xəldundur. Şərqin və Ərəb dünyasının bö- yÜK mütəfəKKİri, 

sosioloqu  və  tarixçisi  İbn  Xəldun  1332-ci  ildə  Tunis  şəhərində  doğulmuş  və 

1406-cı  ildə  Qahirədə  vəfat  etmişdir.  Onun  7  cilddən  ibarət  olan  əsərlərinin 

birinci üç cildi «Müqəddimə» adı ilə dəfələrlə nəşr olunmuşdur. Bu əsər 1988-ci 

ildə İstanbulda türK dilində çapdan çıxmışdır, 

Avropa  alimləri  İbn  Xəldunu  «Tarix  filosofu»,  islam  Şərqinin 

MontesKyesi  adlandırmışlar.  ÇünKİ  o,  tarixin  və  ictimai  fİKrin  yeni 

elmi  metodlarla  yazılmasının  əsaslarını  qoymuşdur.  Bu  baxımdan 

onun  iqtisadi-nəzəri  fİKİrləri  də  çox  yÜKSəK  qiymətə  layiqdir. 

O 

göstərir  Kİ,  elmin  vəzifəsi  tarixi,  ictimai-iqtisadi  hadisələri  təsvir 

etməK, üzdə görünənləri sadalamaq deyil. Elmin vəzifəsi hadisələrin 

mahiyyətini açmaqdır. 

İbn Xəldunun böyÜK elmi xidmətlərindən biri cəmiyyətin Keçdiyi 

təbii-tarixi  inKİşaf  mərhələləri  və  onun  hərəKətverici  qanunları 

haqqındaKi  fİKİrləridir. 

O 

göstərir  Kİ,  cəmiyyət  öz  inKİşa-  fında 

KöçərilİK,  oturaq  həyat  və  mədəniyyət 

mərhələlərindən  Keçməlidir. 

Müəllif bu inKİşaf mərhələlərinin birindən digərinə Keçməsi prosesini 

əməK  bölgüsü  və  məhsuldar  qüvvələrin  inKİşa-  fında  baş  verən 

dəyişİKİİK və tərəqqilə izah edir. 

İbn  Xəldunun  fİKrincə  «KöçərilİK  mədəni  və  şəhər  həyatının 

əsasıdır, bütün insanların oturaq həyat yaşamasından öncə yaşadıqları 

və  KeçirdİKİəri  bir  dövrdür»  (Müqəddimə,  I  cild,  səh.  307),  Deməli, 

KöçərilİK və KÖçəri mədəniyyəti bu və ya digər xalqın təbii-tarixi bir 

dövrü yaşamasının zəruri bir mərhələsidir. 

İbn Xəldun insanın «təbii hüququ» əsasında qurulmuş iqtisadiyyat 

tərəfdarıdır. 

O 

yazır 

K

İ,

 

əgər dövlət ƏKİnçinin, sənətKarın, tacirin, elm 

adamlarının təbii insani hüququnu qorumasa, onlara sərbəst fəaliyyət 

göstərməK azadlığı yaratmasa, cəmiyyətin nizamı pozular, dövlət özü 

də məhv olmaq təhlÜKƏsilə qarşılaşar. İbn Xəlduna görə dövlətin və 

mə’murların bilavasitə iqtisadi 48 

---

Azərbaycan iqtisadi fiıcir tarixi (qısa  icmalı) 

fəaliyyətlə,  ticarətlə  məşğul  olması  o  öİKənin  təbəələri  üçün  zərərli 

haldır.  ÇünKİ,  bu  halda  bazar  qayda-qanunları  pozular,  rəqabət 

mübarizəsi  sönər,  qiymətlər  sün’i  surətdə  qaldırılar  və  nəticədə 

cəmiyyətin  sosial  həyatının  təbii  düzəni  pozular.  İbn  Xəldun  göstərir 

Kİ, 

bazarlarda  satılan  mal  və  əşyalara  qoyulan  yÜKsəK  vergilər, 

tacirlərdən  zorla  alınan  bac  və  xəraclar  bazarlarda  qiymətlərin 

yÜKsəldilməsinə,  bu  səbəbdən  də  tələbin  azalmasına,  nəticədə 

qazancın  və  marağın  aşağı  düşməsinə  gətirib  çıxarır. 

XIV 

əsrin 

ictimai-iqtisadi sistemi şəraitində İbn Xəldunun sərbəst bazar, dəyər və 

qiymət, rəqabət, tələb və təKİif haqqındaKi nəzəri fİKİrləri iqtisad elmi 

tarixində çox aKtual və qiymətli fİKİrlərdir. 

İbn  Xəldun  çağdaş  dövrümüz  üçün  çox  aKtual  səslənən  belə  bir 

fİKİr  də  söyləyir  Kİ,  bir  xalq  başqa  müstəmləKəçi  dövlət  tərəfindən 

işğal  olunub  uzun  müddət  onun  idarəsi  və  zülmü  altında  qalırsa, 

həmin xalq onu idarə edən yabançı dövlətin buyruğuna, zor və əmrilə 

işləməsinə  alışır. 

Bu 

səbəbdən  zülm  edilən  xalq  ətalət  və  KÖlə 

vəziyyətinə  düşür  və  buyuruq  qullarına  çevrilirlər.  Elə  buna  görə  də 

onlar  azad  olduqdan  sonra  uzun  müddət  sərbəst  fəaliyyət  göstərə 

bilmirlər, öz öİKƏlərində müstəqil olaraq çalışmaq, yaratmaq, mal və 

sərvətlərinə  sahib  olmaq,  özünü  idarə  etməK  çə-  tinlİKİərinə  mə’ruz 

qalırlar. 

Azərbaycanın və Şərqin ictimai fİKrinin mühüm hissəsi olan iqtisadi fİKİr 

sonraKi  dövrlərdə  də  məşhur  mütəfəKKİrlərin  əsərlərində  bu  və  digər 

dərəcədə  öz  əKsini  tapmışdır.  Xüsusilə  Azərbaycanda  iqtisadi  fİKİr  və 

tə’limlər  XIX  əsrin  İKİnci  yarısında  M.F.Axundovun,  H.B.Zərdabinin, 

N.B.Vəzirovun, Z.Marağayinin və başqa mütəfəKKİr və yazıçıların əsərlərində 

inKİşaf  etdirilmişdir.  Bu  dövrün  mütəfəKKİrləri  zəmanənin  tələblərindən 

çıxış  edə-  rəK  Azərbaycan  iqtisadiyyatında  geriliyin  səbəblərini,  milli 

dirçəlişin  və  tərəqqini  tapmağın  yollarım  göstərməyə  çalışırdılar.  Dövrün 

mütərəqqi  ziyalıları  fəlsəfi  və  ədəbi  əsərlərində,  qəzet  səhifələrində 

Azərbaycanın  ictimai-iqtisadi  həyatındaKi  geriliyin,  primi-  tivliyin,  vaxtı 

Keçmiş  qaydalara  aludəçiliyin  səbəblərini  xalqın  savadsızlığında,  xurafat  və 

cəhalətin beyinlərdə 

KÖK 

salmasında və s. görürdülər. 

M.F.Axundov  və  N.B.Vəzirov  Qərb  iqtisadçılarının 

fİKİr 

və  nəzəriyyələrinə 

istinad edərəK, onların Azərbaycanda təbliğ olunmasına sə’y göstərmişlər. 

XX  əsrin  əvvəllərində  baş  verən  ictimai-siyasi  hadisələr  Azərbaycanda 

xeyli qəzet və jurnalların yaranmasına, müxtəlif fİKİr cərəyanlarının meydana 

çıxmasına təKan vermişdir. Bu dövrün mət- 

49 

---