28
11.
Aka Ġsmayıl, Teymurilər tarixi, Ġstanbul, 1994.
12.
Faruq Sümer, Qaraqoyunlular, I c, Türk Tarix Qurumu nəĢriyyatı,
Ankara, 1967.
13.
Münir Aktəpə, 1720-1724-cü illərdə Osmanlı-Ġran münasibətləri və
SilahĢür Kəmani Mustafa Ağanın "Rəvan Fəthnaməsi, Ġstanbul, 1970, s. 22-23.
14.
Ġslam Ensiklopediyası, "Azərbaycan maddəsi, Təhsil Nazirliyi
nəĢriyyatı, II c, Ġstanbul, 1979, s. 91-117.
15.Ġslam Ensiklopediyası, "Azərbaycan maddəsi, Diyanət Vəqfi nəĢriyyatı,
IV c, Ġstanbul, 1991, s. 317-321.
16.
Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, Ankara, 1991, s.
XXIX.
17.
RüĢdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 27.
18.
Musa Qasımlı, Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin
Azərbaycan siyasəti, I. hissə, Bakı, 2000, s. 56.
19.
Yenə orada, s. 60.
20.
Yenə orada, s. 63.
21.
Bu mövzuda daha geniĢ məlumat üçün bax: Ġhsan Ġlqar, Rusiyada Ġ.
Müsəlman Konqresi, Kültür Bakanlığı nəĢriyyatı, Ankara, 1990.
22.
Qasımlı, Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin
Azərbaycan siyasəti, s. 64.
23.
Yenə orada, s. 65.
24.
Rusların Türküstanı iĢğal etməsi və müstəmləkə halına gətirməsi
haqqında bax: Ġsmayıl Qayabalı, Camandar Arslanoğlu, Orta Asiya türklüyünün
tarixi və bugünkü durumu, Kümən nəĢriyyatı, Ankara, 1978.
25.
"Təqvimi-vəqaye, II tərtib düstur, I c, N-194, 15 Aprel 1325.
26.
"Təqvimi-vəqaye, II tərtib düstur, I c, N-321, 22 Avqust 1325.
27.
Bax: Ziya Güyalp, Türkçülüyün əsasları, (nəĢrə haz. Mehmet Qaplan),
Kültür Bakanlığı nəĢriyyatı, Ankara, 1976.
28.
Türk millətçiliyi ideologiyasına bağlı olaraq qurulan Türk ocağı və
dərnəklər haqqında bax: Tarıq Zəfər Tunaya, Türkiyədə siyasi partiyalar, Ġkinci
MəĢrutəçilik dövrü, I c, 1988, s. 415-416.
29.
Tunaya, Türkiyədə siyasi partiyalar, s. 9-11.
30.
Bir çox tarixi mənbədə 1900-cü illərin əvvəllərində Tiflis əhalisinin 95
faizinin türk olduğu bildirilməkdədir.
31.
Bu cəmiyyətin ilk yeddi üzvü hərbçi, üzü isə sivil idi. Yarbay Bursalı
Mehmed Tahir bəy bir nömrəli üzv, minbaĢı Nağı bəy (Yücəkük), yüzbaĢı Ədib
Sərvət (Tür), yüzbaĢı və marĢal yavəri Kazım Nami bəy (Duru), yüzbaĢı Ümər
Naci bəy, yüzbaĢı Ġsmayıl Canbolat bəy, yüzbaĢı Haqqı Bəha bəy, Mehmed Tələt
29
bəy (Poçt və teleqraf idarəsi baĢ katibi, 1917-ci ildə sədrəzəm), Rəhmi bəy (Aslan)
və Midhət ġükrü bəy (Bleda).
32.
Tunaya, Türkiyədə siyasi partiyalar, s.22.
33.
Yenə orada, s. 23.
34.
Çar Rusiyasında yaĢayan türk soylu xalqların, Sovet Ġttifaqında olduğu
kimi, üzləri üçün türk kəlməsini iĢlətmələri yasaqlanmıĢdı. Bunun əvəzinə azəri,
qazax, qırğız, tatar, altay, saxa-yakut, baĢqırd və s. kimi adlar verilirdi. Əsas olaraq
da "Rusiya müsəlmanları təbiri iĢlədilirdi.
35.
Bu mövzuda daha geniĢ məlumat üçün bax: Timurbek DövlətĢin, Sovet
Tatarıstanı, (tərc Mehmet Əmircan), Kültür Bakanlığı nəĢriyyatı, Ankara, 1981.
36.
Ġlqar, Rusiyada Ġ. Müsəlman Konqresi, s. 1.
37.
Nəriman Nərimanov (1871-1925). Tiflisdə doğuldu. Bir müddət
Tiflisdə müəllimlik etdi 1902-ci ildə gizli Hümmət bolĢevik təĢkilatına girdi. Rus
çarlığının çökməsindən sonra Bakıda Əzizbəyov, S. M. Əfəndiyev, D.
Bünyadzadə, Q. Sultanov kimi kommunistlərlə Hümmət bolĢevik təĢkilatında açıq
siyasi fəaliyyət göstərdi. "Hümmət qəzetində məqalələr yazdı. 28 may 1918-ci ildə
qurulan müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin yıxılmasında, 28 aprel 1920-ci ildə
Rusiya Qızıl Ordu qüvvələrinin Azərbaycanı iĢğal etməsində və kommunist-
bolĢevik ixtilal komitəsində aktiv olaraq çalıĢdı. 1921-ci ilin may ayında
Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Milli Komitəsi sədrliyinə gətirildi.
38.
Toplantıda iĢtirak edən tərəflərin görüĢləri və müzakirələr haqqında
bax: Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan Hərəkatı, s. 48-50.
39.
Ġlqar, Rusiyada 1. Müsəlman Konqresi, s. 3; Məmmədəmin Rəsulzadə,
Xosrov Sultanov, ġəmkirli Əli bəy, ġəfi bəy, Məmməd Sadiq Aran, Mirzəbala
kimi türkçülər bu görüĢün hərarətli tərəfdarları idi.
40.
Ġlqar, Rusiyada I. Müsəlman Konqresi, s.7; Peterburqda Mustafa
Çokayoğlu, Ġlyas Alkin azəri Ələkbər TopzubaĢı və Əlimərdan TopçubaĢı, türkmən
Kakacan Berdiyev, kazak Ġsa Kaçkınbay, tatarlardan Sultanbek Mamlı, Mustafa
ġahqulu, Əlixan Bükeyxan kimi türk ziyalıları, Peterburq Ġslamları Cəmiyyəti-
xeyriyyə binasında sıx-sıx toplanırdılar. Səlim Giray Cantürin ilə Aliasyar
Sırtlanov və Əminə Sırtlanovanın evlərində də özəl toplantılar təĢkil edərək rus
inqilabının nəticələrinin necə olacağını müzakirə edirdilər.
30
I HĠSSƏ
BĠRĠNCĠ DÜNYA MÜHARĠBƏSĠ
l.Osmanlı dövlətinin müharibəyə girməsini hazırlayan hadisələr:
Osmanlı dövləti 1911-ci ildə italyanların Liviyanı (o zamankı adıyla
Trablisqərb) iĢğal etməsiylə böyük bir sarsıntı yaĢadı. Liviya Osmanlı dövlətinin
Afrikadakı son torpağıydı. Trablisqərb vilayətinin 1912-ci ildə əldən çıxmasından
sonra orada qalan bəzi türk zabitləri ġeyx Sünusi və qəbiləsiylə birlikdə italyanlara
qarĢı vuruĢurdu. Bunun ardından bolqarlar və Rumıniyadakı azlıqlar da üsyan
etdilər. Balkanlardakı bu zəlzələnin arxasında isə ruslar dururdu.
Osmanlı dövləti bu Ģəkildə ağır itkilər verərək 1914-cü ilə gəldikdə, Ənvər
PaĢa dövlət və partiya vəzifəliləri arasından məlumat toplama və əməliyyat
qabiliyyəti də olan TəĢkilati-Məxsusə adlı gizli bir təĢkilat qurmuĢdu. Bu gizli
quruluĢ Türkçülük, Turançılıq, Panislamist ideyaları gerçəkləĢdirmək üçün iĢlər
görməyə baĢlamıĢdı. Bu təĢkilatın rəhbərləri və məlum isimləri ilə bunların
fəaliyyət sahələri belə idi:
1.Mərkəz qrupu:
BaĢında əvvəlcə Süleyman Əsgəri bəy dururdu. Bu vəzifəyə sonradan
Hüsaməddin bəy gətirildi. Bütün qruplar və Anadolu buraya bağlı idi.
2.Afrika qrupu:
BaĢında Ənvər PaĢanın qardaĢı yarbay Nuru bəy var idi. Cəbəllütarixdən
Qızıl dənizə qədər ġimali Afrikada yaĢayan müsəlmanları ingilis, fransız və
italyanlara qarĢı təĢkilatlandıracaqdılar, daha sonra üsyan etmələrini və bölgə
xalqının Xəlifənin ətrafında birləĢməsini təmin edəcəkdilər.
3.Ərəbistan qrupu:
BaĢında Ġzmitli Mümtaz bəy dururdu və bu qrup da eyni vəzifəni icra
edəcəkdi.
4.Asiya qrupu:
BaĢında QuĢçubaĢı Hacı Sami bəy dururdu. Asiyada yaĢayan türkləri və
Hind
yarımadasındakı
müsəlmanları
ruslar
və
ingilislər
əleyhinə
təĢkilatlandıracaqlar və müstəqillik üçün üsyan etmələrini təmin edəcəkdilər.
Müstəqillik əldə edildikdən sonra türklərin bir bayraq altında toplanması üçün
vacib olan birliyi təĢkil edəcəkdi. BaĢkomandan vəkili Ənvər paĢa Türkiyədən
ayrıldıqdan sonra Türküstana getmiĢ və əvvəllər təməlini atdığı bu qrupun baĢına
keçmiĢdi.
5. Balkan qrupu:
BaĢında Ohrili Əyyub Səbri bəy var idi. Balkanlarda yaĢayan türkləri və
müsəlmanları təĢkilatlandıracaqdı.
1
Trəblisqərb və Rumıniyada yaĢanan faciənin