Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I HĠSSƏ
- 1.Mərkəz qrupu
- 3.Ərəbistan qrupu
- 5. Balkan qrupu
28
11. Aka Ġsmayıl, Teymurilər tarixi, Ġstanbul, 1994. 12.
Ankara, 1967. 13.
Münir Aktəpə, 1720-1724-cü illərdə Osmanlı-Ġran münasibətləri və SilahĢür Kəmani Mustafa Ağanın "Rəvan Fəthnaməsi, Ġstanbul, 1970, s. 22-23. 14.
Ġslam Ensiklopediyası, "Azərbaycan maddəsi, Təhsil Nazirliyi nəĢriyyatı, II c, Ġstanbul, 1979, s. 91-117. 15.Ġslam Ensiklopediyası, "Azərbaycan maddəsi, Diyanət Vəqfi nəĢriyyatı, IV c, Ġstanbul, 1991, s. 317-321. 16.
Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan hərəkatı, Ankara, 1991, s. XXIX. 17.
RüĢdü, Böyük Hərbdə Bakı yollarında, s. 27. 18.
Azərbaycan siyasəti, I. hissə, Bakı, 2000, s. 56. 19.
Yenə orada, s. 60. 20.
21.
Bu mövzuda daha geniĢ məlumat üçün bax: Ġhsan Ġlqar, Rusiyada Ġ. Müsəlman Konqresi, Kültür Bakanlığı nəĢriyyatı, Ankara, 1990. 22.
Qasımlı, Birinci Dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti, s. 64. 23.
Yenə orada, s. 65. 24.
haqqında bax: Ġsmayıl Qayabalı, Camandar Arslanoğlu, Orta Asiya türklüyünün tarixi və bugünkü durumu, Kümən nəĢriyyatı, Ankara, 1978. 25.
26.
"Təqvimi-vəqaye, II tərtib düstur, I c, N-321, 22 Avqust 1325. 27.
Bax: Ziya Güyalp, Türkçülüyün əsasları, (nəĢrə haz. Mehmet Qaplan), Kültür Bakanlığı nəĢriyyatı, Ankara, 1976. 28.
Türk millətçiliyi ideologiyasına bağlı olaraq qurulan Türk ocağı və dərnəklər haqqında bax: Tarıq Zəfər Tunaya, Türkiyədə siyasi partiyalar, Ġkinci MəĢrutəçilik dövrü, I c, 1988, s. 415-416. 29.
30.
Bir çox tarixi mənbədə 1900-cü illərin əvvəllərində Tiflis əhalisinin 95 faizinin türk olduğu bildirilməkdədir. 31.
Bu cəmiyyətin ilk yeddi üzvü hərbçi, üzü isə sivil idi. Yarbay Bursalı Mehmed Tahir bəy bir nömrəli üzv, minbaĢı Nağı bəy (Yücəkük), yüzbaĢı Ədib Sərvət (Tür), yüzbaĢı və marĢal yavəri Kazım Nami bəy (Duru), yüzbaĢı Ümər Naci bəy, yüzbaĢı Ġsmayıl Canbolat bəy, yüzbaĢı Haqqı Bəha bəy, Mehmed Tələt
29
bəy (Poçt və teleqraf idarəsi baĢ katibi, 1917-ci ildə sədrəzəm), Rəhmi bəy (Aslan) və Midhət ġükrü bəy (Bleda). 32.
Tunaya, Türkiyədə siyasi partiyalar, s.22. 33.
34.
Çar Rusiyasında yaĢayan türk soylu xalqların, Sovet Ġttifaqında olduğu kimi, üzləri üçün türk kəlməsini iĢlətmələri yasaqlanmıĢdı. Bunun əvəzinə azəri, qazax, qırğız, tatar, altay, saxa-yakut, baĢqırd və s. kimi adlar verilirdi. Əsas olaraq da "Rusiya müsəlmanları təbiri iĢlədilirdi. 35.
Bu mövzuda daha geniĢ məlumat üçün bax: Timurbek DövlətĢin, Sovet Tatarıstanı, (tərc Mehmet Əmircan), Kültür Bakanlığı nəĢriyyatı, Ankara, 1981. 36.
Ġlqar, Rusiyada Ġ. Müsəlman Konqresi, s. 1. 37.
Tiflisdə müəllimlik etdi 1902-ci ildə gizli Hümmət bolĢevik təĢkilatına girdi. Rus çarlığının çökməsindən sonra Bakıda Əzizbəyov, S. M. Əfəndiyev, D. Bünyadzadə, Q. Sultanov kimi kommunistlərlə Hümmət bolĢevik təĢkilatında açıq siyasi fəaliyyət göstərdi. "Hümmət qəzetində məqalələr yazdı. 28 may 1918-ci ildə qurulan müstəqil Azərbaycan Cümhuriyyətinin yıxılmasında, 28 aprel 1920-ci ildə Rusiya Qızıl Ordu qüvvələrinin Azərbaycanı iĢğal etməsində və kommunist- bolĢevik ixtilal komitəsində aktiv olaraq çalıĢdı. 1921-ci ilin may ayında Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Milli Komitəsi sədrliyinə gətirildi. 38.
bax: Mirzəbala Məmmədzadə, Milli Azərbaycan Hərəkatı, s. 48-50. 39.
Ġlqar, Rusiyada 1. Müsəlman Konqresi, s. 3; Məmmədəmin Rəsulzadə, Xosrov Sultanov, ġəmkirli Əli bəy, ġəfi bəy, Məmməd Sadiq Aran, Mirzəbala kimi türkçülər bu görüĢün hərarətli tərəfdarları idi. 40.
Çokayoğlu, Ġlyas Alkin azəri Ələkbər TopzubaĢı və Əlimərdan TopçubaĢı, türkmən Kakacan Berdiyev, kazak Ġsa Kaçkınbay, tatarlardan Sultanbek Mamlı, Mustafa ġahqulu, Əlixan Bükeyxan kimi türk ziyalıları, Peterburq Ġslamları Cəmiyyəti- xeyriyyə binasında sıx-sıx toplanırdılar. Səlim Giray Cantürin ilə Aliasyar Sırtlanov və Əminə Sırtlanovanın evlərində də özəl toplantılar təĢkil edərək rus inqilabının nəticələrinin necə olacağını müzakirə edirdilər. 30
BĠRĠNCĠ DÜNYA MÜHARĠBƏSĠ l.Osmanlı dövlətinin müharibəyə girməsini hazırlayan hadisələr: Osmanlı dövləti 1911-ci ildə italyanların Liviyanı (o zamankı adıyla Trablisqərb) iĢğal etməsiylə böyük bir sarsıntı yaĢadı. Liviya Osmanlı dövlətinin Afrikadakı son torpağıydı. Trablisqərb vilayətinin 1912-ci ildə əldən çıxmasından sonra orada qalan bəzi türk zabitləri ġeyx Sünusi və qəbiləsiylə birlikdə italyanlara qarĢı vuruĢurdu. Bunun ardından bolqarlar və Rumıniyadakı azlıqlar da üsyan etdilər. Balkanlardakı bu zəlzələnin arxasında isə ruslar dururdu. Osmanlı dövləti bu Ģəkildə ağır itkilər verərək 1914-cü ilə gəldikdə, Ənvər PaĢa dövlət və partiya vəzifəliləri arasından məlumat toplama və əməliyyat qabiliyyəti də olan TəĢkilati-Məxsusə adlı gizli bir təĢkilat qurmuĢdu. Bu gizli quruluĢ Türkçülük, Turançılıq, Panislamist ideyaları gerçəkləĢdirmək üçün iĢlər görməyə baĢlamıĢdı. Bu təĢkilatın rəhbərləri və məlum isimləri ilə bunların fəaliyyət sahələri belə idi:
BaĢında əvvəlcə Süleyman Əsgəri bəy dururdu. Bu vəzifəyə sonradan Hüsaməddin bəy gətirildi. Bütün qruplar və Anadolu buraya bağlı idi.
BaĢında Ənvər PaĢanın qardaĢı yarbay Nuru bəy var idi. Cəbəllütarixdən Qızıl dənizə qədər ġimali Afrikada yaĢayan müsəlmanları ingilis, fransız və italyanlara qarĢı təĢkilatlandıracaqdılar, daha sonra üsyan etmələrini və bölgə xalqının Xəlifənin ətrafında birləĢməsini təmin edəcəkdilər.
BaĢında Ġzmitli Mümtaz bəy dururdu və bu qrup da eyni vəzifəni icra edəcəkdi.
BaĢında QuĢçubaĢı Hacı Sami bəy dururdu. Asiyada yaĢayan türkləri və Hind yarımadasındakı müsəlmanları ruslar
və ingilislər əleyhinə təĢkilatlandıracaqlar və müstəqillik üçün üsyan etmələrini təmin edəcəkdilər. Müstəqillik əldə edildikdən sonra türklərin bir bayraq altında toplanması üçün vacib olan birliyi təĢkil edəcəkdi. BaĢkomandan vəkili Ənvər paĢa Türkiyədən ayrıldıqdan sonra Türküstana getmiĢ və əvvəllər təməlini atdığı bu qrupun baĢına keçmiĢdi. 5. Balkan qrupu: BaĢında Ohrili Əyyub Səbri bəy var idi. Balkanlarda yaĢayan türkləri və müsəlmanları təĢkilatlandıracaqdı. 1 Trəblisqərb və Rumıniyada yaĢanan faciənin Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|