Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
31
yaraları hələ soyumamıĢ, Osmanlı dövləti özünü Birinci Dünya müharibəsinin içində gördü. 2 Birinci Dünya müharibəsi Osmanlı dövlətinin parçalanması və Avstriya-Macarıstan imperatorluğuna yaxĢı bir dərs verilməsi üçün ortaya atılmıĢdı. Bu məqsədlə müharibədən əvvəl Baltik körfəzindəki kiçik bir qəsəbədə Ġngiltərə ilə Rusiya arasında gizli bir müqavilə də olmuĢdu. Bu gizli müqavilənin sənədləri Rusiyada meydana gələn bolĢevik inqilabından sonra açıqlanmıĢdı. 1914-cü ilə gələnə qədər bəzi dövlətlərin türk və islam aləmi ilə dünyaya baxıĢını da qısaca xülasə etməkdə fayda var. a.İngiltərə: Ġngiltərənin ġərq ölkələrindəki mənfəətlərinin sərhədi, Osmanlı dövlətinin Ģərq hüdudlarından baĢlayırdı. Müstəmləkələrinə gedən yol da SüveyĢ kanalı daxil olmaqla Osmanlı torpaqlarından keçirdi. Rusiya ilə Türkiyə arasında siyasi və ya hərbi bir anlaĢılmazlıq, ya da savaĢ ortaya çıxınca, mənfəətləri üçün dərhal Osmanlı dövlətinin yanında yer alırdı. Ġngiltərə, Ġstanbul ilə Osmanlı idarəçiliyi altında olan qeyri-müsəlmanlar, ya da o biri islam cəmiyyətləri və xüsusilə ərəblər
arasında bir
anlaĢılmazlıq ortaya
çıxdığı zaman
da Sultana qarĢı bunları dəstəkləyirdi. Osmanlı dövlətindən ayrılıb müstəqil dövlət qurmaq istəyən azlıqları və bunlara aid gizli təĢkilatlarını bəzən örtülü, bəzən də açıqca dəstəkləmiĢ, irəlidə özünə minnətdar qalacaq dövlətlər qurulması üçün cəhd göstərmiĢ, bu birlikləri himayəsinə almıĢdı. b.Rusiya: Rus çarları dəli Pyotrun vəsiyyətinə görə, Hindistan, Bəsrə körfəzi və Aralıq dənizini nəzarət altına alaraq, dünyaya hakim olma ideyasını dövlətin təməl ideologiyası halına gətirmiĢdilər. Bu düĢüncədən hərəkət edərək, Türküstanı iĢğal etmiĢlər və Hindistana çatmaq yolunda əhəmiyyətli bir addım atmıĢdılar. Türküstanın ələ keçirilməsindən sonra uzun illər boyu Osmanlı dövlətini bölüb, parçalayaraq udma, ya da himayəsinə alma və ya tamamən ilhaq etmə siyasəti izləmiĢdi. Rusiya tarix boyu Orta Asiya və Qafqazda yaĢayan türklərə qarĢı olduğu kimi, bu üç siyasət tərzindən birini və ya eyni anda üçünü birdən Osmanlı dövlətinə qarĢı tətbiq etməyə çalıĢmıĢdır. Rusiya "isti dənizlərə çıxma" siyasətinin birinci addımı olan Balkanlar ilə Ġstanbul və Çanaqqala boğazlarını ələ keçirərək, Aralıq dənizini nəzarət altına almaq, ikinci addımını təĢkil edən Qafqaz, Azərbaycan və Ġran üzərindən Bəsrə körfəzinə çatmaq hədəfindən heç bir zaman vaz keçməmiĢdi. Rusiyanın bu iki təməl hədəfinə çata bilmək üçün qarĢısındakı tək əngəl isə Osmanlı dövləti idi. Bu baxımdan əvvəlcə Osmanlı dövlətinə və bilavasitə hədəflərinə çatmaq üçün Türkiyəyə yardım edən Ġngiltərə və Fransa dövlətlərinə qarĢı da düĢmənçilik güdmüĢdü. Xüsusilə 1850-ci illərdən sonra Balkanlardakı slavyan əsilli xalqlara və Qafqazda da ermənilərə qarĢı qoruyucu və dəstəkləyici bir siyasət tətbiq etmiĢdi. Beləliklə, yuxarıda xülasə etməyə çalıĢdığımız üç ana siyasətinin yanına dördüncüsünü əlavə etmiĢdi. Bu da "Balkanlar və Qafqazda Rusiyaya minnətdar dövlətlər yaratmaq və avropalılarla 32
birləĢərək Osmanlı dövlətini paylaĢmaq" Ģəklində xülasə edilə bilir. Rusiya xülasə etməyə çalıĢdığımız siyasi hədəfini həyata keçirə bilmək üçün 1900-cü ildən etibarən bütün gücünü bu sahəyə vermiĢdi. c.Fransa: Bu dövlətin siyasəti Ġngiltərə ilə oxĢar idi. Fransa Qanuni Sultan Süleyman dövründən Krım müharibəsinə (1535-1856) qədər keçən müddətdə Orta ġərqdə əhəmiyyətli rol oynamıĢdı. Ancaq bu tarixlərdən sonra Aralıq dənizi və Orta ġərqdə Fransanın yerini Ġngiltərə almıĢdı. Ġngilislərin önə çıxmasını qısqanclıqla izləyən Fransa bu dövlətin Orta ġərqdə rəqibi halına gəlmiĢdi. Bu rəqabət nəticəsində Ġngiltərə Orta ġərqdə yəhudiləri, erməniləri və ərəblərdən bəzi qrupları dəstəkləyirdi. Fransa isə bir tərəfdən Livan ilə Suriyadakı ərəblərə dəstək verir, digər tərəfdən də ingilislərə qarĢı türklərin yanında yer alırdı. d.Almaniya: Berlindəki rəhbərlər XVIII yüzillikdə Balkanlardakı bəzi qeyri-müsəlman xalqlarla az da olsa əlaqə qurmuĢdular. Fəqət 1878-ci ildə imzalanan Ayestefanos və Berlin müqavilələrindən sonra Osmanlı dövlətinin torpaqları və Ģərq xalqları ilə daha yaxından maraqlanmağa baĢladılar. Almaniya bu tarixlərdən sonra "ġərqə doğru" siyasəti inkiĢaf etdirdi. Berlindən Vyanaya, oradan Sofiya və Ġstanbul üzərindən Bağdada uzanan bir siyasət yeritməyə baĢladılar. Gizli arzularına çatmaq üçün Osmanlı Dövləti ilə Berlin-Bağdad dəmir yolu
xəttinin çəkilməsi ilə əlaqədar bir müqavilə imzalamaq istəyirdilər. Dəmir yolunun inĢası və idarəsinin imtiyazını almaq surətiylə hədəflərinə bir addım daha da yaxınlaĢmıĢ olacaqdılar. Almanlar Berlin-Bağdad dəmir yolu imtiyazını alaraq, Orta ġərqdəki xam maddəni ölkəsinə daĢımağı və məhsulu da bölgəyə asanca çatdırmağı hədəfə alırdı. Bu mənfəətlərini sürdürmək üçün bir tərəfdən Rusiya, digər tərəfdən Ġngiltərə və Fransaya qarĢı Osmanlı dövlətini nəzarət altında saxlamağa çalıĢırdı. Müharibənin olması halında bu mənfəətlərini qorumaq və davam etdirə bilmək üçün dəmir yolu vasitəsilə əsgərlərini Avropadan Bəsrə körfəzi və Hind okeanı ilə Uzaq ġərqə asanca daĢımağı hesablayırdı. e.İtaliya: Bu dövlət milli birliyini 1900-cü illərə doğru təzəcə tamamlaya bilmiĢdi. Ġtaliya cəmiyyətdə gərəkli razılaĢmanı təmin etdiklərinə inandıqdan sonra ata-babalarından qalan müstəmləkəçilik ruhunun vacibliyini həyata keçirməkdə gecikmədi. Aralıq dənizi bir güc halına gəlincə, Orta ġərqdəki ən yaxın torpaqlara qarĢı hərəkətə keçdi. Əvvəlcə Osmanlı dövlətinə aid olan Trablisqərb və ardından da Adalar dənizindəki (Egey dənizi) 12 adanı iĢğal etdi. Orta ġərq və Türkiyədən daha artıq pay tutmaq üçün də Ġngiltərə və Fransanın yanında yer aldı. Eyni coğrafiyada gözü olan və milli mənfəətləri Osmanlı dövlətinə aid torpaqlar üzərində toqquĢan bu dövlətlər, hədəflərinə necə çatacaq, bunu hansı yolla əldə edəcəkdilər? Bu dövlətlər ya anlaĢacaqlar, ya da savaĢaraq hədəflərinə çatacaqdılar. Rusiya və Ġngiltərə milli mənfəətləri naminə öz aralarında gizli
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|