Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Üç paĢalar"
33
anlaĢmalar əldə etdilər. Müharibəni baĢladıb, almanları xaricdə buraxdılar. Müharibə baĢlamadan əvvəl əldə edilən anlaĢmalar müharibə əsnasında da davam etdi.
3
Osmanlı dövləti tərkibindəki böyük bir zona yaxınlaĢmaqda olan Birinci Dünya müharibəsində bitərəf qalmağı istəyirdi. Buna qarĢılıq olaraq bəzi zonalar dövlətin müharibəyə girməsi üçün böyük bir lobbiçilik fəaliyyəti göstərirdi. Fəqət bitərəf qala bilmək üçün iqtisadi və siyasi baxımdan qüvvətli, hərbi baxımdan da hər an müharibəyə hazır olunması lazım idi. Osmanlı dövlətində isə bu mənada bir güc və qüvvət yox idi. Bundan baĢqa müharibədən qaçılması da mümkün deyildi. Ġngiltərə və Rusiya türklərin tarixi düĢməni vəziyyətində idi. Nəticə olaraq onu demək olar ki, Ġngiltərə, Uzaq ġərq və Hind okeanında olan əhəmiyyətli bölgələri iĢğal etmiĢ, müstəmləkə halına gətirmiĢdi. Sənaye və texnologiyanın inkiĢafı nəticəsində ehtiyac duyduğu duru yanacağı rahatca təmin edə bilmək üçün neftin hasil edildiyi torpaqları da ələ keçirmək istəyirdi. QarĢısındakı tək əngəl də Osmanlı dövləti idi. Rusiya isə Böyük Pyotrdan bu yana Boğazlar yolu ilə Aralıq dənizinə açılmaq istəyirdi. Qafqaz üzərindən də Bəsrə körfəzinə hakim olmağa çalıĢırdı. Rusların qarĢısında da tək əngəl olaraq yenə Osmanlı dövləti var idi. Almanlar isə dünya hakimiyyətini ingilislərə buraxmaq istəmirdilər. Müstəmləkələrdən pay almaq üçün cəhd göstərirdilər. Ġngiltərə-Fransa-Rusiya ittifaqı və öz aralarındakı gizli anlaĢmalar dünya ictimaiyyətinə sızırdı. Ġngiltərənin isə qurduqları bu ortaqlığa Osmanlı dövlətini qəbul etmək istəmədiyi siyasi görüĢlərlə də kəskin Ģəkildə aydın oldu. Sədrəzəm Prens Səid Halim PaĢa Ġttifaq dövlətlərinin yanında, yoxsa Antanta dövlətlərinin sırasında müharibəyə girilməsinin müzakirə olunduğu və siyasi təmasların davam etdiyi bir dövrdə Saray baĢ katibi Əli Fuad bəyə belə demiĢdi: "Sizə olduqca məhrəm bir sirr söyləyəcəyəm. Bunun yayılmaması lazımdır. BaĢımıza gələn fəlakətlərdən sonra bir müttəfiq tapmaq üçün hər tərəfə baĢ vurduq. Yunanıstan belə bizi ittifaqına almadı. Ġndi Üçlər Ġttifaqına daxil olmaq üçün ortaya birfürsət çıxdı. Bu fürsət bəlkə də dövlətin gələcəyini qurtaracaqdır. Almanlarla ittifaq qura bilmək üçün müzakirələrə baĢlamaq üzrəyik" 4
üçün almanlarla təcili bir müqavilə imzaladı. Müqaviləyə Türkiyə adından Sədrəzəm Səid Halim PaĢa imza atmıĢdı. Bağlanan bu müqavilədən yalnız Sultan Mehmet RəĢad ilə Sədrəzəm Səid Halim PaĢa, hərbiyyə naziri Ənvər PaĢa, Daxili iĢlər naziri Tələt PaĢa və Məclisi-Məbusan sədri Xəlil bəyin xəbəri vardı. Məsələ ilə əlaqəli bir anlaĢma imzalanıb imzalanmaması Nazirlər Heyətində və Məclisdə gündəmə gəlməmiĢ, mövzu geniĢ müzakirə edilməmiĢdi. Görüləcək bir iĢ qalmadığını görən bəzi nazirlər və millət vəkilləri heç olmazsa bundan sonra
34
müharibəyə qatılmaq üçün tələsməməyi məsləhət görürdülər. Fəqət Ġttihad və Tərəqqi Partiyası iqtidarı heç kimi dinləmirdi. Öz aralarında qurduqları kiçik bir heyət ilə dövləti idarə etməyə çalıĢırdılar. 5
Cəmiyyəti II MəĢrutəçiliyin elan edilməsində ən əhəmiyyətli vəzifəni öhdəsinə götürmüĢ və Sultan II Əbdülhəmidi taxtdan endirmiĢdi. 6 Ġdarəçiliyə hakim olan bu cəmiyyət daha sonra partiya olaraq dövlətin müqəddəratına istiqamət vermiĢdi. Ancaq rəhbərlərinin kifayət qədər bilik, bacarıq və təcrübəyə sahib olmadıqları və partiya içində bəzi azlıqların və millətlərarası açıq və ya gizli cəmiyyət üzvlərinin də təsirli olması səbəbilə Osmanlı dövləti sürətlə bir anarxiya mühitinə sürükləndi. Dövlət bu dövrdə ġimali Afrika və Balkanlarda çox əhəmiyyətli torpaqlarını itirdi. Bu da yetməzmiĢ kimi Birinci Dünya müharibəsinə girmək məcburiyyətində qaldı. 7
edəcək qabiliyyət və təcrübədən məhrum olduqları qısa müddətdə ortaya çıxdı. Bu və buna oxĢar səbəblər üzündən 1914-cü ildə dünyanın ilk beĢ ölkəsi arasında yer alan Osmanlı dövləti dörd il içində, yəni 1918-ci ildə ordusu məğlub olmuĢ və dağıdılmıĢ, vətəni parçalanmıĢ və iĢğal edilmiĢ, evi, yurdu yandırılmıĢ, xalqı qətlə yetirilmiĢ bir durumdaydı. Osmanlı dövlətini idarə edən Ġttihad və Tərəqqi Partiyasının liderləri Almaniyanın mütləq qalib gələcəyini düĢünərək müharibəyə qoĢulmuĢdular 8 . Türk tarixində "Üç paĢalar" olaraq da qalan bu liderlərdən Tələt PaĢa "BaĢ vəkil" 9 . Ənvər PaĢa "Hərbiyyə naziri və BaĢkomandan vəkili", Camal PaĢa da "Bəhriyyə (Dəniz Qüvvələri) naziri" vəzifələrində çalıĢırdılar. Ġttihad və Tərəqqi Partiyası liderləri dövlət təĢkilatında və dövlət daxilində ingilis-rus ortaq əməllərinə və bunlara xidmət edən yerli əməkdaĢlara qarĢı gərəkli tədbiri də vaxtında ala bilməmiĢdilər. 10
Müharibənin davam etdiyi dörd il boyunca türk ordusu bir çox müvəffəqiyyətlər əldə etdi, dünyanı sarsıdan önəmli müharibədə qalib gəldi. Ġstər ingilislər, istərsə də almanlar Birinci Dünya müharibəsinin baĢlanmasına bir neçə ay qalmıĢ yoğunlaĢan siyasi görüĢlərdə türk ordusunun heç bir varlıq göstərməyəcəyinə inanırdılar. 11 Ġngilislərin "xəstə adam" deyə xarakterizə etməyə çalıĢdığı Osmanlı dövləti və türk millətinin içindən çıxan Mehmetçik, baĢda Çanaqqala olmaqla, Avropada Qaliçya, Ərəbistan yarımadasında Yəmən, Məkkə, Mədinə, Sina, Fələstin, Suriya, Kanal (SüveyĢ kanalı), Ġraqda Bəsrə, Qutülamara, Bağdad və Mosul-Kərkük bölgələrində üstün düĢmən qüvvələrinə qarĢı aparılan qanlı müharibələrdən hər dəfə zəfərlə çıxmıĢdı. Ancaq türklərlə eyni dinə mənsub olan ərəblərin ingilislərlə əməkdaĢlığa gedə biləcəyini heç düĢünməmiĢdi, ya da hesablaya bilməmiĢdi.
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|