Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
39
ermənilərin maraq və mənafelərinin çara ərz edilməsini və çarın da buna sahib çıxması üçün xüsusi təĢəbbüs göstərməsini rica edirdi. Voronsov-DaĢkov Rusiya xarici iĢlər naziri Sazonova 24/11/avqust 1914/445 tarix və saylı bir teleqraf göndərərək, "bəzi kürd liderləri ilə erməni rəhbərlərin Türkiyədə üsyan etmək üçün Rusiyanın yardım etməsi" istiqamətində istəkləri olduğunu bildirdi. DaĢkov bu təkliflərə ehtiyatla yanaĢmanın gərək olduğunu bildirərək, bunun üçün bəzi tədbirlərə ehtiyac olduğunu və türklərə düĢmən kürd və erməni dairələrin su üzünə çıxaraq tamamən bəlli olmasının əhəmiyyətini dilə gətirdi. Bu qruplardan silahlı qruplar təĢkil edərək, müharibənin baĢlaması halında bunlardan istifadə olunmasının gərəkliliyini də qeyd etdi. Erməni DaĢnaksütyun partiyası Birinci Dünya müharibəsinə hazırlaĢarkən Osmanlı dövləti də Ġstanbuldakı erməni xalqı, patriarx və ətrafını yaxından təqib etdi. Erməni dairələrindəki hərəkətliliyi və hadisələri yaxından izləyən dövlət vəzifəliləri düĢüncələrini açıq və dürüst bir dillə erməni kilsəsinin məsul Ģəxslərinə bildirdilər. Birinci Dünya müharibəsində önəmli vəzifələr icra edən hərbiyyə naziri və baĢ komandan vəkili Ənvər PaĢanın əmisi Xəlil (Qut) PaĢa, o tarixlərdə Ġstanbul Mərkəz komandanı idi. Xəlil PaĢanın yavəri yüzbaĢı (yüzbaşı: kapitan) Səlahəddin xatirəsində bu mövzuda aĢağıdakıları qeyd edir: "Xəlil PaĢanın mənə anlatdığına görə 4 avqust 1914-cü ildə Osmanlı dövləti böyük səfərbərlik elan edincə, o tarixdə Məclisi-Məbusan sədri MenteĢe məbusu Xəlil bəyin sədrliyində Ġstanbul Mərkəz komandanı minbaĢı (minbaşı: mayor) Xəlilin (Xəlil PaĢa) də daxil olduğu bir heyət, hökumət adından erməni patriarxlığına gedərək bunları söyləmiĢdilər: - Osmanlı dövləti bir dünya müharibəsinə girmək üzrədir. Bu müharibə dövlətimiz üçün ölüm-qalım məsələsidir. Bunun üçündür ki, dövlət hər tədbirə baĢ vuracaqdır. Ermənilərin yüz ildən bəri bir dövlət qurmaq üçün çalıĢdıqlarını və bu yolda Rusiya və ingilislər tərəfindən dəstəkləndiyini bilirik. Bu durum qarĢısında təklifimiz budur: 1.
müddətdə siz bir pislik etməzsəniz və biz də qalib gələrsək, mərkəzi Ġrəvan olmaqla bir erməni dövləti qurulmasını (Türkiyə-Ġran-Rusiya torpaqlarında) qəbul edərik. Yox, məğlub olarsaq, onsuz da qalib dövlətlər sizə bunu edəcəklər. 2.
Ermənilər düĢmənlərimizə yardım edərlərsə, o vaxt Türkiyədəki bütün erməniləri məhv edərik. Qalib gələr və Qafqaza keçərsək, orada eyni davranıĢı davam etdirərik. Məğlub olsaq da ermənilər üçün heç bir qazanc yoxdur". Bu təklif qarĢısında patriarxlıq ermənilərin müharibə müddətincə tamamən tərəfsiz qalacağını vəd etmiĢ və "tarixin müqəddəratına baxacaqlarını" söyləmiĢdir. Buna rəğmən hadisələr ermənilərin verdikləri sözdə durmadıqlarını və inqilab yoluna baĢ vurduqlarını göstərdi. 14
40
Birinci Dünya müharibəsinin baĢlamasından dərhal sonra erməni patriarxı V Kevork Voronsov- DaĢkova 18/5/ avqust 1914/1131 tarix və saylı bir baĢqa məktub göndərdi. Məktubda dünyadakı bütün ermənilərin "türklərə qarĢı vuruĢmağa susadığını" müəyyən edərək, bu arzularının dəstəklənməsini istədi. Voronsov-DaĢkov da Rusiyanın baĢ naziri Kuremikinə 22/9/avqust 1914/1955 tarix və saylı bir "gizli" məktub göndərmiĢdi. Kuremikin də bu məktubu xarici iĢlər naziri Sazonova həvalə etdi. Sazonovun buna cavab olaraq Rusiya Nazirlər Heyətinə göndərdiyi 30/17/avqust 1914/1955 tarix və saylı "gizli" məktubda belə deyilirdi: "Rusiya hökumətinin Türkiyəyə qarĢı tətbiq etdiyi siyasət ilə ermənilərin gələcəyi ilə bağlı görüĢlərini, Qafqazda yaĢayan erməni təmsilçilərinin daha yaxĢı anlaması və üsyanın son dərəcə gizli aparılması üçün vacib olanın yerinə yetirilməsi mövzusunda məlumatlandırılmaları yerində olacaqdır. Türkiyə ilə münasibətlərin kəsilməsi halında gələcəkdə istifadə edə bilmək üçün kürdlər və ermənilərlə yaxĢı münasibət qurulması lazımdır. Türkiyə ilə münasibətlərin kəsilməsi qaçılmaz olduqda, ya da tamamən kəsilməsi halında istifadə olunmaq üçün sərhəddən silah və sursat keçirilərək, gələcək üçün hazırlıq görülməlidir." 15
patriarxına göndərdiyi cavabda Qafqaz ilə Anadoluda yaĢayan ermənilərin təĢəbbüs edəcəkləri hər hərəkətdə onunla məsləhətləĢmələrini və verəcəyi təlimata görə hərəkət etmələrini istədi. Voronsov-DaĢkov Rusiya Xarici ĠĢlər Nazirliyinin də təsdiqini alaraq, Birinci Dünya müharibəsi baĢladıqdan sonra Tiflis valisinə erməni birliklərinin yaradılması üçün təlimat verdi. Erməni birliklərinin xərclərinin də Rusiya tərəfindən qarĢılanacağını bildirdi. Müharibənin baĢlamasına qədər keçən dövrdə erməni daĢnaklarına məsafəli duran, hətta düĢmənçilik göstərən Rusiya beləcə siyasətini dəyiĢdirmiĢdi. Erməni silahlı dəstələrini əvvəlcə siyasi yolla dəstəkləməyə baĢlamıĢ, daha sonra da nəzarəti tamamən ələ keçirərək, Qafqaz və Osmanlı dövləti torpaqları üzərinə salmıĢdılar. Onların silah, cəbbəxana və hər növ alət və ləvazimatlarla təchiz edilmələrini də təmin etdi. Rusiya hökumətinin bu siyasət dəyiĢikliyinə görə daĢnak liderlər ailələrini də yanlarına alaraq Qafqaza dönməyə baĢladılar. Əvvəllər Bolqarıstanda olan Andranik də Tiflisdə Voronsov-DaĢkov ilə görüĢərək, quracağı erməni qüvvələri üçün minlərlə silah, sursat və pul yardımı təmin etdi. 16
arasındakı əməkdaĢlıq sürətlə möhkəmləndi. Sazonov, Voronsov-DaĢkova Qafqaz bölgəsində təĢkil ediləcək erməni və kürd qrupların təlim-tərbiyəsi üçün 26 min tüfəng və on iki milyon mərmi göndərdi. 17 Ġlk iĢ olaraq Qafqaz cəbhəsində türklərə qarĢı vuruĢmaq üçün ermənilər silahlanmağa baĢladı. Ermənilərdən təĢkil edilən bu Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|