Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Türk millətindənəm, İslam ümmətindənəm, Qərb mədəniyyətindənəm"
- 5.Ġstanbuldakı siyasi hadisələrin Azərbaycandakı aydınlanmaya təsiri.
20
aradan qaldırmağı qarĢısına məqsəd qoymuĢdular. Bu qrupun təmsilçiləri hər Ģeydən əvvəl öz daxillərində bir-biriləri ilə anlaĢa bilmirdilər. Bu cərəyanın baĢında Dr. Abdullah Cövdət, Cəlal Nuri və Kılıçzadə Haqqı bəylər dururdu. Bu cərəyanın təmsilçiləri düĢüncələri baxımından hər dövrdə mübahisə mövzusu olmuĢdular. b.Ġslamçılıq cərəyanı: Osmanlı sultanı eyni zamanda Ġslam ümmətinin də xəlifəsi idi. Bu baxımdan dövlətin təməl ideologiyası, vətəndaĢlar arasında ayrı- seçkilik edilməməsi prinsipini əsas tutmuĢdu. MəĢrutəçiliyin ən təsirli və digərlərinə nisbətən ən çox tərəfdar toplayan cərəyanıdır. Dini əqidələrə dayanan düĢüncə sisteminə sahib olduğu üçün Ġslamçılıq daha təmiz bir cərəyan idi. Qabaqcılları arasında Prens Mehmet Səid Halim paĢanı, Mehmet Akifi, Babanzadə Əhməd Naimi, ġəmsəddin (Günaltay) bəyi göstərmək olar. Ġslamçılıq cərəyanı ilə bağlı görüĢlər hər siyasi partiyada az-çox var idi. Bu cərəyanın təmsilçiləri bir çox qəzet və jurnalda öz görüĢlərini açıqlamıĢdılar. Bunlar arasında "Sirati Müstəqim", "Səbilür-RəĢad", "Cəridəyi Sufiyyə", "Cəridəyi Elmiyyə", "Hikmət", "Bəyanül- Həqq" kimi nəĢr orqanlarını göstərmək olar.
bu cərəyanın qabaqcılları olduğu üçün Türkçülük cərəyanı ən güclü cərəyanlardan biri idi. Ġttihad və Tərəqqi Partiyasının ən yüksək orqanı olan Mərkəzi-Ümumi üzvü və partiyanın rəsmi ideoloqu olan Ziya Göyalpın təsiri bu cərəyanın gücünü artıran ən önəmli amillərdən biri olmuĢdur. 27 Osmanlı dövlətinin siyasi rejiminə "Türk millətindənəm, İslam ümmətindənəm, Qərb mədəniyyətindənəm" prinsipini qoymaq istəyən türkçülər Osmanlı vətəndaĢlarına bir "yeni həyat" təqdim edirdilər. Bu qurtuluĢ resepti və
hərəkətinin təməlini türk milliyyətçiliyi fikir sistemi təĢkil edəcəkdi. Buna görə türklər əvvəlcə Osmanlı dövləti içində milli bir Ģüura sahib olacaqdılar. Ġkinci mərhələdə də Osmanlı dövlətinin xaricində yaĢayan türklərin müstəqilliyini qazanaraq öz ayaqları üzərində durmaları və varlıqlarını qorumaları, daha sonra da onlarla mədəni və siyasi tərəflərdən bütünləĢmə düĢüncəsi vardı. Bunun ən son mərhələsində isə bütün türk vilayətlərinin qatıldığı Turan adlı böyük bir ölkə qurulacaqdı. Türkçülük və Turançılıq cərəyanı ilk olaraq macar ziyalıları tərəfindən ortaya atılmıĢ, Rusiyanın iĢğalı altında olan türk vilayətlərində isə sürətlə yayılmıĢdı. Kazan, Krım, Ġdil-Ural, Macarıstan, Qafqaz və xüsusilə Azərbaycan kimi ölkələrdə yaĢayan ziyalılar bacardıqları qədər bu fikir cərəyanına müxtəlif tərəflərdən köməklik göstərmiĢdilər. Osmanlı dövlətində Türkçülük cərəyanı Ziya Göyalpla bərabər siyasət və mədəniyyət sahəsindəki tanınmıĢ adamlar vasitəsilə də inkiĢaf etmiĢ və zənginləĢdirilmiĢdi. Akçuraoğlu Yusif, Ömər Seyfəddin, Cənab ġahabəddin, Həmdullah Sübhi (Tanrıöver), Köprülüzadə Mehmet Fuad, Ağaoğlu Əhməd,
21
Kazım Naim (Duru), ġair Mehmet Əmin (Yurdaqul) kimi aydınlar, Türkçülük cərəyanının önəmli isimləri idilər. Ġttihad və Tərəqqi Partiyası osmanlıca olan partiya proqramını 1911-ci ildə türkcələĢdirmiĢdi. Ġttihad və Tərəqqi Partiyasının xaricindəki bəzi siyasi partiyalarda da milliyyətçi prinsiplər var idi. Türk Ocağı, milliyyətçi türkçü cərəyanını ən güclü Ģəkildə yayan bir mədəniyyət qurumu olma xüsusiyyətini uzun illər saxlamıĢdı. "Türk Yurdu" və "Kiçik Məcmuə" kimi fikir, sənət və ədəbiyyat dərgiləri də cəmiyyətə dərin təsir göstərmiĢdir. Ġttihad və Tərəqqi Partiyası iqtidarda olduğu müddətdə bütün mətbuat və nəĢr imkanlarıyla Türkçülük cərəyanını dəstəkləmiĢdir. 28
sıra iĢlər görürdülər. Ancaq bu və buna bənzər qrupların cəmiyyətdəki fikir, ədəbiyyat, mədəniyyət və sənət sahəsində ciddi heç bir təsirləri olmurdu. 29
Türk tarixi və mədəniyyəti Mete xandan baĢlayaraq Orta Asiya-Səlcuq- Osmanlı xəttində və bir bütün olaraq araĢdırılmalıdır. Bu tarixi gediĢdə Oğuz adətlərinin böyük bir yeri vardır. Bu adətlərin hamısı yazıya köçürülməmiĢdir. Ancaq cəmiyyətin hər təbəqəsində və dövlət təĢkilatında canlı bir Ģəkildə yaĢamıĢdır. Tarixin ən qədim dövrlərindən Ġstanbulun fəthinə qədər Orta Asiya və xüsusilə müqəddəs paytaxt olaraq bilinən Ötükən "böyük xaqanlığın" mərkəzi olaraq qəbul edilmiĢdir. Ötükənə hakim olan türk qövmünə, ya da sülaləsinə Göy Tanrının yaxĢı tale, xoĢbəxtlik, bəxt verdiyinə inanılmıĢ və digərlərinə görə üstün qəbul edilmiĢdir. Bəzi anlayıĢlarda zaman içində dəyiĢiklik edilsə də Fateh Sultan Mehmetin Ġstanbulu fəth etməsindən sonra "böyük xaqanlıq" qərb türklərinə keçmiĢdir. Teymur ilə Ġldırım Bəyazid, Yavuz Sultan Səlim ilə ġah Ġsmayıl kimi türk xaqanları arasındakı qovğanın təməlində baĢqa səbəblər də olmaqla bərabər, "böyük xaqanlıq", ya da tabe olma duyğusu var idi. BaĢqa sözlə, türk tarixində sülalələr, ya da dövlətlər arasındakı mücadilənin təməlində siyasi səbəb vardı. Türk tarixi bu əhatədə araĢdırıldığı zaman siyasi, sosial, iqtisadi və mədəni hadisələrin qavranılması daha da asanlaĢacaqdır. Bugünkü ġərqi Anadolunun Ģərqi, Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan torpaqları X yüzillikdən bu yana Oğuz türklərinin vətəni olmuĢdur. Azərbaycan torpaqlarında türk-islam tarixi və mədəniyyətinə böyük qatqıları olan saysız- hesabsız elm, mədəniyyət, sənət və siyasət adamı yetiĢmiĢdir. Fəqət bunlar arasında Dədə Qorqud ilə Nizami Gəncəvinin xüsusi bir yeri vardır. Ġstanbul, türklər tərəfindən fəth edildikdən sonra, türk və islam dünyasının uzun illər boyu mərkəzi, təmsilçisi, idarəedicisi və avtoritet mərkəzi olmuĢdur. Bu baxımdan XIX yüzillikdə Qafqaz, Orta ġərq və Orta Asiyanın üzü də, əlbəttə, Ġstanbula dönmüĢ olurdu. Kazan, Krım, Tiflis 30 və Bakının gözü də təbii olaraq Ġstanbula çevrilmiĢdi. Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|