Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl Osmanlı dövlətindəki fikir cərəyanları
18
bölgəsində yerləĢən neftayırma zavodlarına daĢınaraq burada benzin, mazut, maĢın yağı və s. kimi məhsullara ayrılırdı. Ayrılan neft, dəmir borularla Bakıdan Batumi limanına çatdırılır və buradan da qərb ölkələrinə ixrac edilirdi. Keçən yüzilliyin əvvəllərində, Birinci Dünya müharibəsinin yaxınlaĢdığı bir zamanlarda "neft yataqlarına sahib olan dövlət dünyaya hakim ola bilər" düĢüncəsi gedərək mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. O illərdə məlum olan neft yataqları isə ABġ- da, Bakıda, Mosulda və Bəsrə körfəzində idi. Bakı nefti Rusiyanın, Orta ġərq nefti isə Osmanlı dövlətinin nəzarətində idi. Ġngiltərə Mosul və Bəsrə körfəzindəki nefti ələ keçirmək, bunun sayəsində sənayeni və iqtisadiyyatı gücləndirmək və nəticədə dünyada hakimiyyətini daha da möhkəmləndirmək istəyirdi. Dünyanın böyük dövlətləri arasında siyasi, hərbi, iqtisadi və mədəni sahələrdə böyük maraq toqquĢmaları baĢladı. Bu mübahisə dünyanı addım-addım Birinci Dünya müharibəsinə doğru sürüklədi. c.Azərbaycanda xalqın əsas dolanıĢıq mənbəyi heyvandarlıq, taxıl, pambıq, üzüm bağları, Ģərabçılıq, meyvə, ipək, tütün, meĢə və balıqçılıq ilə kürü istehsalı idi. Ərazi cənubda dağlıq olmaqla bərabər, Ģimalda məhsuldar düzənliklər və yumĢaq iqlimi ilə kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq üçün son dərəcə əlveriĢli idi. Bölgədə istehsal edilən kürü və Ģərab isə dünyanın çox yerində alıcı tapırdı. Azərbaycan müharibədən əvvəl ildə 150 min ton yun ixrac edirdi. 19 Azərbaycanda ən çox yayılan dolanıĢıq mənbələrindən biri də xalçaçılıqdı. Bütün dünyaya Təbrizdən satılması səbəbindən səhv olaraq "Ġran xalçası, ya da Əcəm xalçası" deyə Ģöhrət tapan xalça və kilimlər əslində tamamilə türk xalçasıdır. Bunlar Təbriz, Bakı, Quba və ġirvan zonalarında toxunur, ipək isə ġəki və onun ətrafında istehsal edilirdi.
müharibədən çəkilməsiylə Ġngiltərə və Almaniyanın hədəflərindən biri də Azərbaycanı ələ keçirmək idi. BolĢevik Rusiyası isə keçmiĢ müstəmləkəsindəki zənginlikləri, əsas da nefti əldən verməyi heç istəmirdi. Bu dövlətlər öz aralarında neft bölgələri ilə Ġran, Orta Asiya və Hind okeanı üzərindəki hakimiyyət və maraq uğrunda müharibələrini davam etdirirdilər. Ġstehsalı və istifadəsi Qərbdə baĢlayan və dövrünə görə irəli sayıla biləcək müasir kənd təsərrüfatı maĢınları üçün Avrasiya və Uzaq ġərq ölkələri ümid verən karlı bir bazar idi. Yeni texnologiyaya uyğun istehsal edilən sənaye məhsulları, toxuculuq və kənd təsərrüfatı maĢınlarının satıĢı Qərb dövlətlərinə böyük pullar qazandıra bilərdi.
siyasətinin təməli iqtisadi qazanc əldə etməkdən çox sosial, tarixi, mədəni və hissi bağlara dayanırdı. Osmanlı dövləti və bir çox türk ziyalısına görə Rusiya yüz illərdir Orta Asiya və Qafqazdaki türk və müsəlmanların vətənini iĢğal altında saxlayırdı. Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl Rusiyada bəzi araĢdırmalara görə
19
104, bəzilərinə görə isə 109 müxtəlif xalq yaĢayırdı. Əhalisi isə təxminən 180 milyon idi. 20 Zəki Validi Toqan 1917-ci ildə keçirilən Rusiya Müsəlmanları Qurultayında Çar Rusiyasında 23 milyona yaxın türk əsilli əhalinin yaĢadığını, müsəlmanların sayının isə 27 milyon olduğunu bildirmiĢdi. 21 Böyük müharibənin baĢladığı 1914-cü ildə Cənubi Qafqazda yaĢayan təxminən altı milyon insanın yarıdan çoxunu isə türklər təĢkil edirdi. 22 Bu ədədlərdən göründüyü kimi, Azərbaycan və Cənubi Qafqaz bir türk yurdu idi. Türklər Azərbaycanın əhalisinin əsas hissəsini təĢkil edirdi. Osmanlı dövləti dünya türklərinin və müsəlmanlarının mərkəzi olaraq qəbul edilirdi. ġimali Azərbaycanda və Rusiyada yaĢayan türk və müsəlmanların öz dövlətlərinin bulunmayıĢı və imperializmin qısqacında olmaları 1900-cü illərdən etibarən Osmanlı dövlətinin Qafqaz və Türküstan siyasətində önəmli yer tuturdu. Azərbaycanın bir türk torpağı olması, "böyük türk millətinin bir bölümünü təĢkil etməsi" Ġstanbul rəhbərliyinin bu bölgəyə olan marağını daha da artırırdı. 23
arxivlərində tapılan sənədlər və XX əsrdə müxtəlif ölkələrdə aparılan elmi araĢdırmalar Osmanlı dövlətinin Qafqaz və Türküstan siyasətində "iqtisadi mənfəət əldə etmə" düĢüncəsinin olmadığını göstərir. Ġqtisadi qazanc əldə etmək bir dövlətin, əlbəttə, haqqıdır. Ancaq Türkiyənin o bölgələrə yönələn siyasəti qərb dövlətlərinə qarĢı siyasi nüfuz qazanma təməli üzərində qurulmuĢdu. 24
4.Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl Osmanlı dövlətindəki fikir cərəyanları: Osmanlı dövlətində Sultan II Əbdülhəmid 1908-ci ildə taxtdan endirilmiĢ, yerinə Sultan Mehmet RəĢad gətirilmiĢdi. 25 Qısa müddətdən sonra 1876-cı ildə elan edilən Qanunu-Əsasinin (Anayasa) bəzi maddələri dəyiĢdirildi. Dövlət sistemində yeni bir struktur yaradılmağa baĢlandı. Beləliklə, Türkiyə II MəĢrutəçilik dövrünə girmiĢ oldu. 26 MəĢrutəçiliyin ölkənin içində hökm sürən anarxiyaya son verəcəyinə, siyasi, sosial, iqtisadi, hərbi və mədəni sahələrdəki məsələləri həll edəcəyinə inanılırdı. Osmanlı dövlətində Gülxanə Xətti ilə baĢlayan Tənzimat dövründən Birinci Dünya müharibəsinə qədər keçən təxminən 75 illik müddətdə dövlətin çöküĢünü dayandıra biləcək, xalqın rifahını təmin edəcək bir çox fikir mübahisələri edilmiĢ, ideoloji cərəyanlar inkiĢaf etmiĢdi. Bu düĢüncə cərəyanları II MəĢrutəçiliklə olduqca aydınlaĢmıĢ və sıraları bir-birindən ayrılmıĢdı. Birinci Dünya müharibəsi və Qafqazdakı yenilikləri daha ətraflı öyrənmək üçün bu cərəyanlara qısaca baxmaqda fayda var.
sürdükləri fikirləri Qərbçilik adı altında cəmiyyətə yaymağa çalıĢırdı. Osmanlı cəmiyyətindəki sıxıntıları, səltənət rejimini qoruyaraq, radikal islahatlar yoluyla
Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|