Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz

8 

 

2.Trabzon konfransı  

 

3.Qars, Ərdahan və Batum hərbi hərəkatı  

4.Batum konfransı  

  

III HĠSSƏ 

 

TÜRK ORDUSUNUN QAFQAZLARA GĠRĠġĠ 

1.Osmanlı Dövlətinin Qafqazlar və Türküstan siyasəti 

2.BolĢevik ixtilalı və Azərbaycandakı irəliləyiĢlər  

3.Osmanlı Dövlətinin Cənubi Qafqazlara girməsi 

4.Azərbaycan Cümhuriyyətinin elan edilməsi 

5.Türk Qafqaz Ġslam Ordusunun quruluĢu və güclənməsi  

 

IV HĠSSƏ 

 

TÜRK QAFQAZ ĠSLAM ORDUSU VƏ AZƏRBAYCANDAKI SĠLAHLI 

MÜCADĠLƏ 

1.BolĢevik və daĢnakların Türk ordusuna qarĢı hərəkətə keçməsi   

2.Göyçay savaĢı 

3.Ağsu və Kürdəmirin qurtuluĢu  

4.Göyçay savaĢının siyasi və hərbi nəticələri 

5.Göyçay və Qaraməryəm ətrafındakı Ģəhidliklər   

6.Azərbaycanın cənub bölgələrindəki savaĢlar  

7.ġamaxının düĢmən iĢğalından qurtuluĢu   

Türk Qafqaz Ġslam Ordusunda yeni təĢkilatlanma 

Türk ordusunun ġamaxı üzərinə yürüĢü  

8.Acıdərə Ģəhid məzarlığı 

9.ġəki Ģəhid məzarlığı  

10.BaĢ Göynük Ģəhid məzarlığı 

  

V HĠSSƏ 

 

TÜRK QAFQAZ ĠSLAM ORDUSUNUN BAKI ÜZƏRĠNƏ YÜRÜġÜ 

1.ġimal və Cənub qruplarının irəli hərəkatı   

2.Mühasirədə olan Bakıda siyasi və hərbi vəziyyət  

3.Bakı cəbhəsində döyüĢlər  

4.Hücumdan əvvəl Türk Qafqaz Ġslam Ordusunun vəziyyəti  

5.Birinci Bakı hücumu 

 

---

9 

 

VI HĠSSƏ 

 

BAKININAZAD EDĠLMƏSĠ 

1.Türk Qafqaz Ġslam Ordusunun güclənməsi 

2.Bakıdakı hərbi qüvvələr 

3.Bakı ətrafının düĢməndən təmizlənməsi 

4.Hücuma hazırlıq   

5.Ġkinci Bakı hücumu  

a.Bakıya hücum əmrinin verilməsi  

b.Bakıya hücumun ikinci günü 

c.Bakının təslim olması   

6.Türk Qafqaz Ġslam Ordusu komandanı Bakıda  

7.Azərbaycan Cümhuriyyəti və hökumətinin paytaxta köçməsi  

8.Ġkinci Bakı hücumuna qiymət verilməsi  

9.Bakının qurtuluĢu və bolĢevik Rusiya  

10.Bakının qurtuluĢu və Almaniya 

11. Bakının qurtuluĢu və Ġngiltərə  

12.Türk mətbuatında Bakının qurtuluĢu 

  

VII HĠSSƏ 

 

TÜRK QAFQAZ ĠSLAM ORDUSUNUN QARABAĞ HƏRƏKATI 

1.Andranikin dəstəsinin Naxçıvandan çıxarılması 

2. Andranik qüvvələrinin ġuĢanı mühasirəyə alması 

3.ġuĢanın qurtuluĢu  

Qarabağ hərəkatının sonu 

 

VIII HĠSSƏ 

 

BAKI ƏTRAFINDAKI ġƏHĠD MƏZARLARI 

Novxanı Ģəhid məzarlığı  

Mərdəkan Ģəhid məzarlığı 

Bakı Ģəhid məzarlığı 

  

IX HĠSSƏ 

 

TÜRK QAFQAZ ĠSLAM ORDUSUNUN DAĞISTAN HƏRƏKATI 

1.ġimali Qafqaz və Dağıstan 

2.ġimali Qafqaz Respublikasının elan edilməsi 

---

10 

 

3.Çar tərəfdarlarının Dağıstanı iĢğal etməsi 

4.Quba və Xaçmazın qurtuluĢu  

5.Dərbəndin qurtuluĢu  

6.Dərbənd döyüĢləri əsnasında cərəyan edən siyasi və hərbi münasibətlər 

7.Türk ordusunun Mahaçqala üzərinə yürüĢü 

8.Türk ordusunun Mahaçqalaya girməsi   

9.Dağıstan hərbi hərəkatının qiymətləndirilməsi   

 

X HĠSSƏ 

 

TÜRK QAFQAZ ĠSLAM ORDUSUNUN QAFQAZI BOġALTMASI 

1.Mudros barıĢığı  

a.Osmanlı Dövlətində Tələt paĢa hökumətinin istefaya getməsi  

b.Mudros barıĢığının imzalanması 

2.Mudros barıĢığının Qafqazdakı əks-sədası  

3. Bakının ingilislər tərəfindən iĢğal edilməsi 

4.Türk ordusunun Azərbaycan və Dağıstandan çəkilməsi  

NƏTĠCƏ 

ƏDƏBĠYYAT 

ƏLAVƏLƏR  

XƏRĠTƏLƏR  

ġƏKĠLLƏR 

 

 

---

11 

 

GĠRĠġ 

 

QAFQAZ VƏ CƏNUBĠ AZƏRBAYCANIN TARĠXĠ COĞRAFĠYASI 

 

1. Qafqaz və Azərbaycanın coğrafiyası: 

Qafqaz  sıra  dağları  Qara  dəniz  ilə  Xəzər  dənizi  arasında  Ģimal-qərb  və 

cənub-Ģərq  xəttində  uzanır.  Qara  dənizin  Ģərq  sahillərində  Rusiya  Federasiyasına 

aid  olan  torpaqlardan  baĢlayıb,  Azərbaycanın  paytaxtı  Bakı  Ģəhərinin  Ģimalında 

Xəzər dənizinə çatır. Bu dağlara Böyük Qafqaz sıra dağları da deyilir. Gürcüstanın 

Türkiyə  sərhədindəki  Acarıstan  və  Hopa-Artvin  bölgələrindən  baĢlayan  bir  baĢqa 

dağ  silsiləsi  də  cənub-Ģərq  istiqamətində  uzanaraq,  Ermənistan  sərhədləri  içində 

qalan  Göyçəgölün  Ģərqindən  Qarabağ  və  Naxçıvana  qədər  davam  edir.  Bu  dağ 

silsiləsi  də  Kiçik  Qafqaz  sıra  dağları  adlanır.  Böyük  Qafqaz  sıra  dağlarının 

Ģimalında  Rusiya  Federasiyasının  tərkibində  olan  muxtar  respublikalar,  qərbində 

və cənubunda isə Gürcüstan ilə Azərbaycan yerləĢir. Azərbaycanın Ģərqində Xəzər 

dənizi,  qərbində  Ermənistan  və  Türkiyə  yerləĢir.  Cənub  sərhədləri  isə  Ġranın 

tərkibində  olan  Urmiyə  gölünün  cənubundakı  Mehabad  (Sovuçbulaq)  Ģəhərindən 

Xəzər dənizinin cənub-qərb bölgəsindəki  RəĢt və Ənzəli Ģəhərlərinə qədər uzanan 

bir xətlə ayrılır. 

Azərbaycan,  Türkiyədən  baĢlayan  Araz  çayı  vasitəsilə  Ģimal  və  cənub 

olaraq  ikiyə  bölünür.  Bu  bölünməyə  elmi,  ya  da  siyasi  və  coğrafi  baxımdan  haqq 

qazandırmaq  mümkün  deyil.  Bölgədə  yaĢayan  Oğuz  türklərinin  tarixi  keçmiĢi, 

mövqeyi  və  keçmiĢdə  Rusiya  ilə  Ġran  arasında  əldə  olunan  razılıqlar  və  Sovet 

Ġttifaqı  dövründə  bu  sərhədin  əsas  alınması  baxımından  belə  bir  siyasi  bölgü 

yaranmıĢdır. 

A. Cənubi Azərbaycan: Bugünkü Türkiyənin qərbində yaĢayan türk əhalisi 

sərhədin  Ġran  tərəfində  də  bölünmədən  Ģərqə  və  Ģimal-Ģərqə  doğru  davam 

etməkdədir.  Bölgənin  Ģərqində  Xəzər  dənizi  yerləĢir.  Türkiyə  sərhədindən 

baĢlayaraq  Ġranın  Ģərqindəki  "İran  Azərbaycanı"  deyilən  bölgədə  tamamən  Oğuz 

türkləri  məskunlaĢmıĢdır.  Bu  bölgə  ġərqi  Anadolu  kimi  ətrafı  tamamən  yüksək 

dağlarla əhatəli hövzələrdən ibarət bir sahədir. Dağların yüksəklikləri həddən artıq 

yağmurludur. Aralıq hövzələr isə az yağmurlu iqlim tipinə malikdir. QıĢı soyuq və 

qarlı, yayı isə  isti və  quraqdır. Cənubi  Azərbaycanda  bu gün  təxminən  25  milyon 

əhalinin  yaĢadığı  məlumdur.  Cənubi  Azərbaycan  dənli  bitkilər  istehsalı 

baxımından  Ġranın  ikinci  böyük  bölgəsidir.  Bu  bölgə  əkinçiliklə  bərabər 

heyvandarlıq  və  təbii  qaz  istehsalı  sahəsində  də  önəmli  bir  ekonomik  dəyərə 

sahibdir.  Bölgənin  ən  böyük  Ģəhəri,  əhalisi  bir  milyon  yarımdan  çox  olan  Təbriz 

Ģəhəridir.  Ərdəbil,  Xoy,  Qəzvin  və  Urmiyə  Ģəhərləri  də  Cənubi  Azərbaycanın 

önəmli Ģəhərlərindəndir.

1

 

---