Dr. Mustafa GÖRÜryilmaz
Yüklə 3,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
14
Pers, Sasani və Bizans kimi dövlətlər ilə türklər hakimiyyət qurmuĢdur. Sakalar, ya da Ġskitlər ilə Hunlar, Göytürklər və Xəzər türklərinin də bölgəni hakimiyyətləri altına aldıqları məlumdur. 4 Azərbaycan, Bizanslıların hakimiyyətindəykən, Xəlifə Hz. Ömərin dövründə 642-ci ildə Ġslam dövlətinin idarəçiliyi altına girdi. Hz. Osman və Hz. Əli dövrlərində Ərdəbil, ġimali Qafqaza ediləcək basqınlar üçün bir hərbi paytaxt halına gətirildi. Azərbaycan əvvəlcə Əməvilərin, sonra isə Abbasilərin hakimiyyəti altında qaldı. Abbasi dövlətinin zəifləməsi nəticəsində bölgədə Oğuz türklərinə aid müxtəlif qəbilə və tayfalara mənsub ġirvanĢahlar, Sacoğulları, Rəvvadilər, Səllarilər, ġəddadilər və Əhmədilər kimi bəzi kiçik yerli xanlıqlar quruldu. 5 Böyük Səlcuq dövlətinin quruluĢundan sonra 1040-cı illərdən etibarən müsəlman Oğuzlar Azərbaycana gələrək yerləĢməyə baĢladılar. Ġran və Azərbaycan Böyük Səlcuq dövlətindən baĢlayaraq, Monqol istilası dövrü istisna olmaqla, 1925-ci ilə qədər Oğuz türklərinin qəbilə və tayfalarına mənsub sülalələr tərəfindən idarə olunmuĢdur. 6
7 və Alp-Arslan 8 dövrlərində Azərbaycana Oğuz türkləri (türkmənlər) çox sıx olaraq köç etdi. 9 Sultan MəlikĢah dövründə isə 1076-cı ildə ġəddadilərin idarəçiliyinə son verildi. Beləliklə, Azərbaycan bütünlüklə Böyük Səlcuq dövlətinin hakimiyyəti altına keçdi və bölgə tamamilə türkləĢdi. Azərbaycanın cənub zonaları Böyük Səlcuqlardan sonra Ġraq Səlcuqları və ardından Eldənizlər, Ģimal bölgələri də ġirvanĢahlar sülaləsinin idarəçiliyində qaldı. Monqol istilasının ardından XarəzmĢahlar, 10 Elxanilər və daha sonra Teymurilər 11 dövlətlərinin hakimiyyətini yaĢadı. Qaraqoyunlu (1380-1468) 12 və
Ağqoyunlu (1340-1514) dövrlərinin ardından Azərbaycan Səfəvilərin hakimiyyəti altına keçdi. Yavuz Sultan Səlimin 1514-cü ildəki Çaldıran səfəri ilə Təbriz və Cənubi Azərbaycan Osmanlı idarəsinə keçdi. Bölgə, Səfəvilərin hakimiyyətinə keçməsinin ardından, Qanuni Sultan Süleyman dövründə 1534-cü ildə təkrar Osmanlı hakimiyyətinə keçdi. Azərbaycan Özdəmiroğlu Osman paĢanın 1585-ci ildə Təbrizi alması, daha sonra Səfəvi hökmdarı ġah Abbasın 1603-cü ildə bölgədə nəzarəti yenidən təmin etməsi, Osmanlı sultanları IV Murad və III Əhməd dövrlərində iki türk sülaləsi arasında gedib gəlməsi kimi tarixi dövrlər yaĢadı. III Əhməd dövründə Ġrəvan və Qarabağ Osmanlı torpaqlarına qatıldı. 13 Azərbaycan o illərdə Osmanlı, Rusiya və Səfəvilər arasındakı savaĢlara səhnə oldu. Nadir Ģahın 1747-ci ildə öldürülməsindən sonra Azərbaycan böyük və uzun sürən bir anarxiya dövrü keçirdi. ġimali Azərbaycanda ġəki, Quba, Dərbənd, Gəncə, Qarabağ, Bakı, Naxçıvan, TalıĢ, Ġrəvan, cənubda isə Təbriz, Ərdəbil, Urmiyə, Xoy, Maku və Marağa xanlıqları kimi kiçik xanlıqlar yarandı. Bu dövrün ardından Quba xanı Fətəli xan ġimali Azərbaycanda birliyi yenidən təmin etdi. XVIII yüzilliyin sonlarına doğru Osmanlı dövlətinin bölgədəki nüfuzunun gedərək azalması nəticəsində ruslar ġimali Qafqazda sıx-sıx görünməyə baĢladılar. 14
15
Çar II Yekaterina dövründə 1770-ci ildən sonra rus ordusu Qafqazı aĢaraq ġimali Azərbaycana hakim olmağa baĢladı. Gəncə xanı Cavad xanın 1804-cü ildəki qəhrəmancasına müqaviməti də bir nəticə verməyincə, rus orduları cənuba doğru irəliləyərək Azərbaycanı bütünlüklə iĢğal etdi. Dərbənd və Quba 1806-cı, Bakı 1807-ci, TalıĢ 1812-ci, ġəki 1819-cu, ġirvan 1820-ci, Qarabağ 1822-ci, Ġlisu 1844-cü illərdə rusların əlinə keçdi. Rusiya ilə Ġran arasında 1813-cü ildə imzalanan Gülüstan müqaviləsi ilə Quba, ġəki, Gəncə, Bakı, Dərbənd və TalıĢ xanlıqları ruslarda, Cənubi Azərbaycandakı xanlıqlar isə Ġranda qaldı. 15 Bu durumu qəbul edə bilməyən Fətəli xanın oğlu Abbas Mirzə xalqın dəstəyinə güvənərək Araz çayını keçdi və ġimali Azərbaycana girdi. Bu müharibədə türk ordusu məğlub olaraq geri çəkildi və Təbriz rusların əlinə keçdi. Ġki dövlət arasında 1828-ci ildəki Türkmənçay müqaviləsi və Osmanlı dövləti ilə Rusiya arasında 1829-cu ildə imzalanan Ədirnə müqaviləsi nəticəsində ġimali Azərbaycanın millətlərarası statusu və sərhədləri də təsbit edilmiĢ oldu. Buna görə Araz çayı ilə Xəzər dənizi sahilindəki TalıĢ dağları sərhəd olmaq üzrə Azərbaycan iki yerə ayrıldı. ġimali Azərbaycanda Rusiya hakimiyyəti 1918-ci ilə qədər davam etdi. ġimali Azərbaycanda yaĢayan türklər Rus çarlığına qarĢı davamlı olaraq mücadilə etdilər. Ruslar Azərbaycan türklərinə qarĢı 1830-cu, 1840-cı və 1850-ci illərdə müstəmləkə hakimiyyətini Ģiddətləndirmək üçün sosial və mədəni müdaxilələr etdilər. Azərbaycanda rus müstəmləkə siyasəti XIX əsrin ilk dövrlərində baĢlamıĢdı. Azərbaycanın cənub və Ģimal olaraq parçalandığı anlaĢmalardan sonra Rusiya ġərqi Anadolu və Ġranda yaĢayan erməniləri Cənubi Qafqazda sıx yerləĢdirməyə baĢladı. Rusiya Cənubi Azərbaycan və Ġranda yaĢayan erməniləri öz tərəfinə çəkə bilmək üçün 20 il müddətlə vergidən imtiyazlı olacağlarını açıqladı. Beləliklə, Cənubi Qafqaza 70 min erməni köç etdi və bunlar Naxçıvan, Ġrəvan və Qarabağa yerləĢdirildi. Rusiyanın bu yerləĢdirmə siyasəti Osmanlı dövləti ilə arasında bitərəf bir bölgə yaratmağa meyilli idi. Rus çarlığı digər tərəfdən türk elləri arasındakı əlaqəni də kəsmək istəyirdi. Osmanlı dövləti və Cənubi Azərbaycan ilə Rusiya arasında bitərəf bir Erməni dövləti qurmaq üçün çalıĢırdı. Rusiya tərəfindən köç etdirilən ermənilər, baĢda Ġrəvan xanlığı ərazisi olmaq üzrə Qarabağ ilə Göyçəgöl ətrafına, Gəncə və Bakı ətrafına yerləĢdirildi. Bu köç siyasəti I Dünya müharibəsinə qədər davam etdi. Rusiyanın rəsmi mənbələrinə görə 1914-cü ilə qədər Cənubi Qafqaza bu Ģəkildə yerləĢdirilən ermənilərin sayı 1 milyonu keçmiĢdi. Ruslar bölgəyə erməniləri yerləĢdirməklə kifayətlənməmiĢ, Araz və Kür çaylarının Xəzər dənizinə töküldüyü bölgə ilə Bakı və bəzi yerlərə də rusları yerləĢdirmiĢdi. Bu Ģəkildə yerləĢdirilən rus mühacirlərinin sayı 200 minə qədər idi. 16
Rusiyanın paytaxtı Peterburqda 9 yanvar 1905-ci ildə Qanlı Bazar adı verilən hadisələrdən sonra Qafqazda 6 fevral 1905-ci ildə ilk dəfə türk-erməni Yüklə 3,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|