Altun başlu ban evlər sənin gedərsə,
Mənim də içində odam var,
Qomağım yoq qırq namərdə!
Ağ saqallu qocalar sənin gedərsə,
Mənim dəxi içində bir əqli şaşmış,
Biligi yetmiş qoca babam var,
Qomağım yoq qırq namərdə!-dedi.
Qırq yigidinə dilbənd saldı, əl eylədi. Qırq yigit bədəvi atın oy-
natdı, oğlanm üzərinə yığnaq oldı.
Oğlan qırq yigidin boyına aldı, at dəpdi, cəng və savaş etdi.
Ki-
minün boynm urdı, Kİmini tu tsaq elədi. Babasmı qurtardı, qayıtdı,
gerü döndi.
Dərsə xan burda oqlancığın sağ idügin yenə bildi. Xanlar xanı
oğlana bəglig verdi, təxt verdi. Dədəm Qorqut boy boyladı, soy soy-
ladı, bu Oğuznaməyi düzdi-qoşdı, böylə dedi:
Anlar dəxi bu dünyaya gəldi, Keçdi.
Karvan
g ib i q o nd ı, KÖçdi.
Anları dəxi əcəl aldı, yer gizlədi,
Fani dünya yenə qaldı...
Qərə ölüm gəldigində Keçit versün.
Sağlığla sağıncın, dövlətin həq artursın.
01 ögdigim yuca tənri dost olubanı mədəd irsün.
Yum verəyin, xanım:
Yerli qara tağların yıqılmasun!
Kölgəlicə qaba ağacm Kəsilməsün!
Qamən aqan görKİi suyın qurumasın!
Qanadlarm ucları qırılmasun!
ÇaparKən ağ-boz
atın
büdrəməsün!
Çalışanda qara polat uz qılıcm güdəlməsün!
DürtüşərKən ala göndərin ufanmasun!
Ağ birçəKİü anan yeri behişt olsun!
Ağ saqallu baban yeri uçmağ olsun!
Həq yandıran çırağın yana tursun!
Qadir tənri səni namərdə möhtac eyləməsün, xanım,
hey!...
YUSİF BALASAQUNLU
KÜTÄTQU BİLİK
Y
u sif Xas Hacib Balasaqunlun (1017-1077) K aşqarda yazıb
b itird iy i (1069) "K utatqu bilİK" ("XoşbəxtlİK elminin
əsasları") m əsnəvisi türK islam ədəbiyyatınm
İİk
böyÜK əsəridir.
Q araxanlı, yaxud K aşqar türKcəsində qələmə alınm ış əsər əruz
vəzninin m ütəqarib b əhrindədir. "K utatqu biliy "in meydana çıxması
göstərdi Kİ, islam ı qəbul edən türK təfəKKÜrü (və dili) müsəlman
d ü n y asm m böyÜK m ənəvi m ədəniyyət a b id ə lə rin i y aratm ağ a
qadirdir.
Ü m u m iy y ətlə,
TürK Ü standa b ir
neçə
əsr davam
edən
Q araxanlılar haKİmiyyəti dövründə (840-1212) türK İərin Islam
dinini qəbul etm əsi KÜtləvi hal alm ış,
İİk
böyÜK türK-islam
mütəfəKKİrləri də məhz bu dövrdə yetişm işlər. Və təsadüfi deyildir
Kİ, Y .B alasaqunlu da öz m öhtəşəm əsərini Q araxanlı hÖKmdarı Satuq
Buğra xana təqdim etm iş, istedadı m üqabilində Xas ünvanı ilə
yanaşı Hacib rütbəsinə layiq görülm üşdür.
Y .B ala sa q u n lu n u n " K u ta tq u Mİİ
k
" əsəri türK -m üsəlm an
düşüncəsinin dövlətçilİK, idarəçilİK m ə h arəti, qayda-qanunlarla
yaşamaq ehtiyacı barədə İİK sözüdür.
Mərhəmətli, mehriban Tanrının adı ilə
H əm d ü şÜKÜrlər və alqışlar olsun ən əziz, ən ulu Tanrıya Kİ,
böyÜKİÜK sahibi, ən qüvvətli padşahdır, yeri-göyü yaradandır, b ü tü n
nəfəs alanlara ruzu verəndir. O nə istəsə qılar, nəyi istəsə yerinə
y etirər. Yafəlü ma yaşay və YahKəmu m a Y urid (Yə'ni nəyə istəsə
qəsd edər, nəyə ix tiy ar qılsa hÖKm edər). BeləlİKİə, adam lar arasında
əzəmətlə ucalmış T anrının rəsu lu n a sansız salam lar olsun. Rəsulun
səfdaşları olmuş əziz və qiym ətli səhabələr üzrə, rizvan allahu
əleyhüm əcməinə (yə'ın onların ham ısınm ü stü n ə T anrınm razılığı
saçılm ışdır). Bu Kİtab olduqca əzizdir. Çin alim lərinin məsəllərilə
yaradılıb. Maçin şairlərin in ş e 'rlə ri ilə bəzənmiş bu Kİtabı oxuyan,
bu beytlərin m ə'nasm ı anlayan Kİşi Kİtabdan da əzizdir. Maçin
alim ləri, şairləri bu q ərara gəldilər
k
İ, Gündoğan vilayətində,
TürKÜstan ellərində B uğraxan dilində bircə Kimsə bu Kİtabdan yaxşı
Kİtab yaza bilməz. Bu Kİtab hansı padşahlığa, yaxud hansı iqlimə
yetsə, hədsiz yaxşılığm dan, son dərəcə cazibəli olduğundan həmin
ellərin alim ləri qəbul edib hər birinə m ü x təlif ad, ləqəb verdilər.
Ç inlilər "ədəblər müİKÜ" d edilər. M açin məlİKİnin nədim ləri
"MəmlƏKƏÜn aynası" ad lan d ırd ılar. G ündoğanlılar "Zinətül üm əra",
İran lılar "TürKÜn şahnam əsi" adı verdilər. Bu yolla bə'ziləri bu
Kİtabı "MəmləKətin nəsihətnam əsi", tu ra n lıla r isə "Q utadqu bilİK"
(səadət g ətirən elm) ad lan d ırıb lar. K itabm tərtib çisi B alasaqunda
doğulan, pəhriz sahibi, y ə'n i dözüm lü, səbrli, qənaətcil b ir Kİşidir.
K itabı K aşğarda b itirib Gündoğan məlİKİ Tavğaçxan dərgahm a
gətirm işdir. M
ə
İİ
k
onu əzizləyib, dəyərləndirib öz saraym da Xas
hacib etm işdir. Buna görə Y usif ulu Xas Hacib adı m əşhur olub
dünyaya yayılm ışdır. K itab bu fəzilətlərilə qiym ətlidir. B iri -ədl,
İKİncisi -dövlət, üçüncüsü -əql, dördüncüsü -qənaət. Y ə'ni bunlarm
hər birinə TürKcə bir ad verilib. Y azar ədlə Gündoğdu adı qoyub
k
İ,
padşahdır, dövlətə Aydoldu adı verib
k
İ, v əzird ir, əql üçün
Ögdülmüş adını seçib Kİ, vəzirin oğludur, qənaətə Ozğurm uş adı
qoyub Kİ, Ögdülm üşün qard aşıd ır. BöyləlİKİə, onlarm arasmdaKi
heKayəni sual-cavab şəKİində qurm uşdur. Qoy oxucunun KÖnlü
açılsın, m üsənnifi özgü d u alar ilə yad qılsın, inşaallaah.
H am ıdan h ər Kəsdən ü stü n d ü r xuda,
T
ək
ona y ara şır dua-səna da.
Tərcümə Xəlil Rza UlutürKİindür.
BöyÜKİÜK sahibi zülcəlal odur,
Y aradan, törədən, pürKəmal odur.
Odur yerin-göyün, xəlqin yiyəsi,
N uş elə sənindir m in b ir töhfəsi.
Ondan ru zu alar aləmdə h ər
k ə s,
H am ını yedirər, təK özü yeməz.
Y edirər, içirər, ac qoymaz heç v ax t,
H ər nəfəs sahibi onunla xoşbəxt.
O Kİmi istəsə şan-şöhrət verər,
Ləyaqət, əzəm ət, şüçaət verər.
,
Seçmə rəsu lu n u n m innətdarıyam ,
Dörd böyÜK Kİmsəyə salam , ehtiram .
Məhəmd peyğəm bər xilqətin başı,
Göz-qaşı, v arlığ ı, can çırpm ışı.
Bu Kİtab nə qədər m üqəddəs, əziz,
BilİKİər dənizi, ən təmiz dəniz.
O ndadır bərəKət, hər qədri qiym ət,
Ülviyyət, səadət, şÜKrü qənaət.
Gör necə düzülüb alim lər sözü,
Inci sandığıdır, zəKa güzgüsü.
M əşriq ıəlİKİəri, Maçin bəyləri
Seçib bircə-bircə d ü rrü , gövhəri.
K itabm ı, sal qaya, yoxsa xəzinə?
D ürdanə ta p arsan , düşsən izinə.
Alim dən alimə irsd i, nə yaxşı,
Min dəfə oxuya, açlamaz naşı.
A1 oxu, bərq v u rsu n ovcunda alm az,
Heyif, bə'zi türK İər vecinə almaz.
K itabdan feyz alan -özgə b ir cahan!
Bu həddə bəİKƏ də uçalmaz yazan,
Bu Kİtab göz n u ru n , KÖnül çırağın,
H ər
İkİ
dünyada arxan, dayağın.
Macin alim ləri Çin həKİmləri,
Onun h eyranıdır haçandan bəri.
Dolaş TürKÜstanı, M əşriqi çox-çox,
Cahanda bu qədər ülvi Kİtab yox
K itabm qədrini bilənlər bilər,
H ardandır nadanda o cürə hünər?
Ey dost, hər naşıya vermə Kİtabı.
Vermə, yoxsa onda eşq inqilabı.
Dostları ilə paylaş: |