Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Antik dövrdə maşınqayırma 94
Şəkil 1.57. Dönən kranlar. Bu maşınların tətbiqinə gəlincə Vitruvi yazır:” Yuxarıda təsvir edilən maşınlar yalnız qeyd olunan formada yox, həm də bəzən şaguli, bəzən isə üfiqi vəziyyətdə kran döndərən lövhənin üzərinə bərkidilərək gəmilərin yüklənib- boşaldılmasında istifadə olunur. Göstərilmiş mexanizmin köməyi ilə gəmilərin quruya çıxarılması da əhəmiyyət kəsb edir”. Buradan göründüyü kimi o dövrdə kranlar yalnız tərpənməz şəkildə yox, həm də dönən lövhə üzərində bərkidilərək, onların çevikliyi artırıl-
Antik dövrdə maşınqayırma 95
Şəkil 1.58. Yüklərin daşınması. mışdır. Müxtəlif mənbələrin verdiyi cizgilərə əsasən bu lövhələr şəkil 1.57-dəki kimi 4 yastıqda yerləşdirilir. Üfiqi vəziyyətdə yerləşmiş kranın sxematik təsviri şəkil 1.57, a-da verilmişdir. Gövdə tərpənməz olaraq gəmilərdə və ya divarlar üzərində bərkidilir. Kran başlığı isə üfiqi müstəvi
üzrə dönmək
imkanına malikdir. Vitruvi fəslin sonunda iri diametrli diyircəklərin yüklərin daşın- masında tətbiqindən bəhs edir. Döyüş meydanlarındakı kələ-kötürlüklərin hamarlan- masında tətbiq edilən diyir- cəklərə istinad edərək, o ağır yüklərin nəqlində tətbiq olunan diyircəklərin təsvirini verir. Məsələn, böyük daşları daşımaq üçün onun hər iki tərəfinə çarxlar birləşdirilərək xüsusi çərçivəyə keçirilir (şəkil 1.58). Çərçivənin önündəki çəngəllərə öküzlər qoşularaq çəkilir. Beləliklə, öz oxu ətrafında fırlanan daş asanlıqla bir nöqtədən başqa nöqtəyə nəql edilir. Vitruvinin işlərindən həm də məlum olur ki, o dövrdə küçələrin diyircəklərlə hamarlanması geniş yayılıbmış. ΙΙΙ
fəsildə Vitruvi Aristotelin “Mexaniki problemlər” əsərinin bir hissəsini “Bütün hərəkətlərin elmindən, düz xətt və çevrə” adı altında yenidən araşdırdıqdan sonra IV fəsildə su nəql edən maşınlardan bəhs edir. O yazır: “ Mən indi su nəql etmək üçün ixtira edilmiş maşınları təsvir etmək istəyirəm. Öncə su götürən maşın haqqında danışmaq istəyirəm. Bu maşın suyu yuxarı qaldırmasa da, suyu tez və böyük miqdarda götürür. Ağac val torna dəzgahında yonulur və hər iki tərəfinə dəmir ox keçirilir. Bu valda, üzərinə bir-birinə taxılmış hücrələrdən ibarət olan baraban oturdulur (şəkil 1.59). Ağac val dirəklərin üzərinə qoyulur və dəmirlə örtülür. Barabanın içərisinə, valdan barabanın doğuranına qədər uzanan arakəsmələr keçirilərək onu 8 bərabər hissəyə bölürlər. Antik dövrdə maşınqayırma 96
Şəkil 1.59. Su götürən çarx. Barabanın silindrik doğu- ranını əmələ gətirən hücrələrin dibi yarım ayaq ölçüsündə açıq olur ki, buradan barabanın içəri- sinə su keçə bilsin. Sonra mərkəzi oxun ətrafında, barabanın daxilindəki ara- kəsmələrə uyğun olaraq 8 deşik açılır. Barabanlar gəmilərdə olduğu kimi, insanların ayaqları ilə fır- ladılır və silindrin xarici səthindən daxilə dolan su ox ətrafındakı deşiklərdən çıxaraq lazım olan yerə axır. Beləliklə, bağların suvarılması üçün böyük miqdarda su verilir. Əgər suyu hündür yerə qaldırmaq lazımdırsa, onda həmin üsul aşağıdakı kimi dəyişikliyə məruz qalır. Aparıcı valın ətrafına lazım olan hündürlüyə uyğun olaraq baraban bərkidilir və onun yan tərəfində ağzı aşağıya yönələn, mumla kipləşdirilmiş kub formalı qutular bərkidilir. Çarx ayaqla fırladılan zaman su ilə dolu qutular yuxarıya qaldırılır və su tökülür, qutular yenidən aşağıya hərəkət edərək su çənindən suyu götürür. Əgər suyu daha hündür yerə qaldırmaq lazım gələrsə onda vala iki cüt dəmir zəncir bağlanır və aşağıya, suya qədər sallanır (şəkil 1.60). Bu zəncirdən bürüncdən, hər birinin həcmi 3,28 l olan vedrələr asılır. Val fırlandıqda zəncirdə bağlanmış vedrələr suya bataraq dolur və yuxarıya qaldırılır. Bu vedrələr valın üzərindən keçdikdə aşmağa məcbur edilir və onun
Şəkil 1.60. Zəncirli su maşını.
Antik dövrdə maşınqayırma 97 içərisində olan su yuxarıda yerləşdirilmiş çənə tökülür.” V fəsildə su çarxı belə təsvir olunur: ”Çaylarda, yuxarıda təsvir olunmuş üsulla su götürən çarxlar qurulur. Bu çarxların xarici səthində axar su tərəfindən hərəkətə gətirilərək çarxı fırlanmağa məcbur edən pərlər bərkidilir. Beləliklə, onlar qutularla suyu götürərək, işçilər tərəfindən hərəkətə gətirilməsi lazım olmadan yuxarıya qaldıraraq lazım olan miqdarda suyu verir (şəkil 1.61). Şəkil 1.61. Mörendorf (AFR) yaxınlığında rekonstruksiya olunmuş
qədim su götürən maşın.
o dövrdə artıq məlum olan heyvanlar və ya qullar qoşulmaqla fırladılan Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|