Maşınqayırmanın tarixinə dair

Müsəlman  elmi 

119 

 

yən 

tərtibatlardan 

ikisinin 

təhlili 

əhəmiyyətlidir  [1.56].  Bu 

mexanizmlərın  biri  şəkil  1.74-də  təsvir  edilmişdir.  Bu  tərtibat  qabdan 

(G)  götürülən  suyun  miqdarından  asılı  olaraq  verilən  suyu  tənzim  edir. 

Qab  əgər  dolarsa,  və  ya  verilən  suyun  həcmi  qəflətən  kəskin  artarsa, 

onda  suyun  verilməsi  dayandırılır.  Tənzim  edici  mexanizm  əsasən  T 

qabında  yerləşmiş  üzgəclə  (

Σ

)  idarə  olunur.  Axan  su  T  qabından 

keçdiyindən  orada  suyun  həcmi  artdıqca  üzgəc  yuxarıya  qalxır  və 

müəyyən vaxtdan sonra ventil (ml) tıxanır (şəkil 1.74, b). G qabından su 

götürüldükdən  sonra  isə  üzgəc  aşağıya  düşür  və  ventil  yenidən  açılır. 

Ventilin ölçüləri sınaqlar vasitəsilə təyin olunurdu.     

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

a) 

 

 

 

 

b) 

 

 

Şəkil 1.74. Tənzimlənən su qabı.

 

 

Banu  Musa  ikili  qaba  malik  başqa  bir  qurğuda,  suyun  və  şərabın 

müxtəlif  qablara  verilməsini  idarə  edir.  G

1

  qabına  yavaş-yavaş  şərab 

tökdükdə F

1

 fiqurundan bu qaba şərab, ikinci qaba (G

2

) isə su axır (şəkil 

1.75). Əgər G

1

 qabına sürətlə su tökülərsə onda G

1

 qabına su, G

2 

 gabına  

---

Müsəlman  elmi 

120 

 

isə şərab axır. Qurğunun yuxarı hissəsindəki ABCD çəni EF arakəsməsi 

ilə  iki  hissəyə  bölünür.  Yuxarıdakı  hissənin  dibində  iki  təhnə    t

1

  və  t

2

 

yerləşdirilir.  Qurğunun  üstündəki  deşikdən  (O)  əyilmiş  qıf  ilə      t

1

-ə 

şərab,  t

2

-yə  isə  su  tökülür.  Bu  təhnələr  F

1

  və  F

2

  fiqurları  ilə  R

1

  və  R

2

 

boruları  vasitəsilə  birləşdirilir.  R

1

  və  R

2

  borularında  H

1

  və  H

2

  kranları 

yerləşdirilir.  Bundan  başqa  H

1

  kranı  t

2

  təhnəsi  ilə  R’

1

  borusu,  H

2

  kranı 

isə  t

1 

təhnəsi  ilə  R’

2

  borusu  ilə  əlaqələndirilir.  Kranın  daxili  quruluşu 

şəkil 1.75 b-də verilmişdir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1.75. Tənzimlənən su qabı.

 

 

Hər  iki  çəndən  gələn  borular  burada  birləşərək  daxilində  deşik  olan 

hissənin köməyi ilə ardıcıl olaraq F fiquruna gedən boru ilə birləşdirilir. 

Kranları işlətmək üçün bir-birinə perpendikulyar s

1

 və s

2

 çubuqlarından 

istifadə  edilir.  Qurğunun  dibində  böyük  bir  təhnə  (T)  yerləşdirilir.  Bu 

təhnədə  üfüqi  şəkildə  bərkidilmiş  S  çubuğu  özünün  yuxarı  ucunda  

yerləşdirilmiş üzük  vasitəsilə s

2

 çubuğu  ilə əlaqələndirilir.    Bu yerdən 

bir az aşağıda  S  çubuğuna  perpendikulyar  olaraq  bir başqa çubuq (S

1

) 

---

Müsəlman  elmi 

121 

 

hərəkətli  bərkidilir.  S

1

  çubuğu  T  təhnəsi  dolduqda  onun  aşağıya 

hərəkətini  lazımı  səviyyədə  saxlamağa  xidmət  edir.  Bunun  üçün  S

1

 

çubuğunun altında ABCD qabının dibindən yuxarıya yüksələn dayaq (a) 

yerləşdirilir.  S

1 

çubuğu  bu  dayaq  üzərində  oturdulur  və  onun  sağ 

tərəfdəku  ucundan  g  yükü  asılır.  Bu  yük  həmişə  T  təhnəsini    tarazlıqda 

saxlayır.  

Qurğunun  işləmə  prinsipi  umumilikdə  belədir.  G

1

  qabına  verilən 

şərab  yavaş  axarsa,  o 

ρ

1

  borusundan  keçərək  ABCD  qabının    dibinə 

tökülür (M nöqtəsinin yaxınlığında). Qalxan şərabın  səviyyəsi aşağıdakı 

təhnəni (T) yuxarı qaldırır. Bu zaman S çubuğu P üzüyünün vasitəsilə s

1

 

çubuğunu  döndərir  və  nəticədə  H

1 

və  H

2

  kranlarını  açaraq  boruları  elə 

birləşdirir ki, t

1

 qabındakı şərab G

1 

qabına, t

2

 qabındakı su isə G

2

 qabına 

axsın.  MN arakəsməsi  T  təhnəsinin  yuxarıya  hərəkətini  məhdudlaşdırır. 

Əgər  axan  şərab  qabın  dibinə  həddindən  çox  axarsa,  yəni  T  təhnəsi 

yuxarı  arakəsməyə  dirənərsə,  onda  təhnənin  dibindəki  əyilmiş  boru    K 

ilə  maye  onun  içinə  daxil  olur.  Bunun  nəticəsində  təhnə  aşağıya  düşür 

və  kranları  bağlayır.  Beləliklə,  mayelərin  G

1

  və  G

2

  qablarına  axması 

dayanır.   

Əgər,  G

1

  qabına  su  böyük  sürətlə  verilərsə,  onda 

ρ

1

  borusundan 

keçən maye böyük təzyiq altında olduğundan şırnaq bir başa T təhnəsinə 

axır.  T  təhnəsi  aşağıya  enərək  H

1

  və  H

2

  kranlarını  açaraq  G

1

  qabına 

suyun,  G

2

  qabına  isə  şərabın  axmasını  mümkün  edir.  T  təhnəsi 

dolduqdan  sonra  su  K  borusundan  axaraq  xaricə  çıxır.  T  təhnəsi 

boşaldıqdan sonra g yükünün təsirindən təhnə yenə də əvvəlki vəziyyətə 

qaytarılır.  Bu  zaman  H

1

  və  H

2 

kranları  bağlanır  və  mayelərin  verilməsi 

dayandırılır. Bu mexanizm Banu Musaya qədər olan mexanizmlərdən ən 

təkmili idi.             

Videman  Banu  Musa  qardaşlarının  işlərini  öyrənən  zaman  dənizin 

dibindən  mirvari  yığmaq  üçün  düzəldilmiş  maşının  təsvirinə  rast  gəlir. 

Şəkil    1.76-da  bu  qurğunun  cizgisi  və  modeli  təsvir  olunmuşdur. 

Göründüyü  kimi,  qurğu  əsasən  bir-birinə  hərəkətli  bağlanmış  iki 

yarımsilindrdən ibarətdir. Bu yarımsilindrlər yuxarıdan, dörd iplə kənar-  

---