Maşınqayırmanın tarixinə dair

Antik dövrdə maşınqayırma 

107 

 

yə  bərabər  və  konusla  silindrin  doğuranlarının  yaratdığı  üçbucaq 

bərabəryanlı  olduğundan,  silindrin  doğuranı  üzrə  nöqtələr  arasındakı 

məsafələr,  müstəvidə  mərkəzdən  olan  nöqtələr  arasındakı  məsafəyə 

bərabərdir.  Sonra  o,  göstərir  ki,  konusun  üzərindəki  vintin  istənilən 

nöqtəsinə  çəkilmiş  toxunan  üfiqi  müstəvidə  spirala  çəkilmiş  toxunanla 

eyni şaquli müstəvidə yerləşir. Bununla Pappos fəzada qurulmuş spiralla 

müstəvidəki  spiral  arasında  əlaqəni  göstərmiş,  ilk  dəfə  olaraq  konik 

vintlərin qurulmasına dair fikir söyləmişdir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil 1.69. Fəzada spiralın təsviri. 

 

 

 

 

 

---

Müsəlman  elmi 

108 

 

1.5. Müsəlman dünyasında elm və texnika  (V

ΙΙΙ−

XIV əsrlər) 

 

Q

ərbdə hər bir şəxs son 500 ildə elm və texnikanın inkişafında baş 

verən  inqilabla  fəxr  etdiyi  halda,  bu  inqilabın    əvvəlində,  o  dövrdə 

müsəlmanların  malik  olduqları  texniki  elmin  nə  dərəcədə  katalizator 

rolunu  oynaması  haqqında  təsəvvürləri  yoxdur.  Qərb  cəmiyyəti, 

ümumiyyətlə  Şərqdən  yalnız  riyaziyyatın  Qərbə  gəlməsi  barədə  yeganə 

və cüzi informasiyaya malikdir. Bu, müsəlman aləmində mövcud olmuş 

qədim  texnologiyanın  avropalılar  tərəfindən  az  öyrənilməsi  ilə 

əlaqədardır.  Uzun  müddət  Avropada  texnikanın  Qərbdə  yaranıb  və 

Qərbə  mənsub  olması  haqqında  ideologiya  hökm  sürmüşdür.  Bu  yanlış 

fikir  xeyli  vaxt  Qərb  və  Şərq  arasında  yaranan  böyük  sosial  və  siyasi 

gərginliyə  səbəb  olmuşdur.  XIX  əsrdən  başlayaraq  müsəlman  elminə 

maraq  göstərən  bir  neçə  avropalı  alim  qədim  Şərqdə  mövcud  olmuş 

texnikanın  öyrənilməsi  üzərində  aramsız  işləmişlər.  Bu  araşdırmalar 

nəticəsində  məlum  olmuşdur  ki,  ixtiraçılıq  ruhu  I

−

X  əsrlərdə  Şərqdə 

daha  yüksək  olmuşdur.  XX  əsrdə  alman  alimi  Videman  və  amerikalı 

şərqşünaslar  Donald  Hill  və  Əhməd  əl  Həsən  müsəlman  aləmində 

mövcud olmuş texnologiyanı dərindən araşdırdıqdan sonra bir çox Qərb 

tarixçilərinin qərəzli suallarına bir dəfəlik cavab verilmişdir [1.51-1.63].  

On  bir  əsr  bundan  əvvəl  ərəb  dünyasında  müxtəlif  xalqlardan  olan, 

görkəmli  alimlərin  və  tədqiqatçıların  iştirak  etdiyi  bir  inkişaf  baş 

verməkdə  idi.  Bu  tərəqqi  uzaq-uzaq  yerlərdən  tələbələri  məhz  Şərqə, 

orada  yaşayıb  fəaliyyət  göstərən  alimlərdən  dərs  almaları  üçün  cəlb 

edirdi.  Əsas  tədqiqat  mərkəzləri  Bağdad,  Dəməşq  və  Qahirədə 

cəmləşmişdir [1.55, 1.56]. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ərəb elmi və 

texnologiyasının  əsasında    təxminən  4  min  il  əvvəl  bu  ərazilərdə 

yaşamış  Şumer  sivilizasiyasından  qalan  vacib  köklər  dururdu.  Misirdə 

b.e.ə.  III  minillikdə  mövcud  olmuş  Fironlar  yüksək  səviyyədə  təşkil 

olunmuş  bir  dövlətçiliyə  malik  idi.  Bu  dövrdə  incəsənət,  texnika, 

riyaziyyat və astronomiya özünün ən yüksək pilləsinə çatmışdır.  

Roma imperiyası tənəzzülə uğradıqdan sonra, onun Qərb hissəsi Ger- 

---

Müsəlman  elmi 

109 

 

manlar tərəfindən tutulmuşdur. Tədricən güclənən ərəb dövləti Misir isə 

bu imperiyanın Şərq tərəfini sıxışdıraraq İspaniya, Fələstin, Suriya, Fars 

və kiçik Asiyanı zəbt etməyə nail olur.  

Bağdad  şəhəri  getdikcə  müsəlman  mədəniyyətinin  mərkəzi  kimi 

inkişaf  edərək  aparıcı  rol  oynamağa  başlayır.  Bu  dövrdə  Abbasidilər 

xəlifələri,  əsasən  Əl  Mənsur,  Harun  Əl  Rəşid  və  Əl  Mövsun  (754-833-

cü  illər)  elmin  inkişafını  dövlət  siyasətinə  çevirmişdilər.  Elm,  tədqiqat 

və  təhsil  bütün  sahələrdə  dövlət  tərəfindən  himayədarlıq  edilirdi. 

Bağdaddakı “Hikmət evi” (ərəb. Beit Əl Hikmət), sonralar Dəməşqdə və 

Qahirədə  yaradılan  elm  məktəbləri  tanınmış  alimlərin  yetişməsi  üçün 

şərait  yaradaraq  dəyərli  elmi  nəticələr  vermişlər.  VIII  əsr  ərəfəsində 

Çindən  kağızın  gətirilib  tətbiq  olunması  Şərq  cəmiyyətində  biliklərin 

mübadilə  olunmasına  daha  da  təkan  vermişdir.  IX  əsrdə  Avropada  ən 

böyük kitabxana sayılan St.Gallen 36 cildlik kitaba malik olduğu halda, 

Bağdad  kitabxanasında  500000  əlyazma  saxlanılırdı  [1.51,  153,  1.55]. 

Bir  çox  mütəxəssislər  bunun  səbəbini  ərəblərin  kağız  hazırlama 

texnologiyasına və bununla kağıza malik olmaları ilə əlaqələndirirlər. O 

vaxt Qərbdə hələ kağız yox idi.  

Böyük, əzəmətli kitabxanaların tikilməsi 

tərcüməçilik 

və 

antik 

dövr 

elminin 

öyrənilməsində 

misli 

görünməmiş  bir 

inkişafın  başlangıcını  qoyur.  Ərəb  və 

müsəlman  alimləri  demək  olar  ki,  elmin 

bütün  sahələrində  nailiyyətlər  əldə  edir- 

dilər.  Müsəlman  aləmində  Radi  İsn  Əbu 

Əlia  Əl  Hüseyn  və  Avropada  “Avisenna” 

kimi  tanınmiş  və  ərəblərin  Aristoteli 

adlandırılan İbn Sina (şəkil 1.70) ən məşhur 

alimlərdən sayılırdı. İbn Sina tutduğu siyasi 

vəzifələrlə bərabər, ədəbiyyat, tibb və təbiət  

elmləri üzrə dəyərli işlər görmüşdür [1.64, 165].  

 

 

    Şəkil 1.70. İbn Sina. 

---