Maşınqayırmanın tarixinə dair

Müsəlman  elmi 

110 

 

O,  mineral  və  daşlar,  onların  quruluşu  və  tətbiqi  haqqında  kitab 

yazmışdır.  İbn  Sina  mexanika  ilə  də  maraqlanmış  və  bəzi  cəhətlərdən 

Aristotelin hərəkət anlayışını tənqid etmişdir. Aristotel, cismə təsir edən 

qüvvə  yox  olduqda,  cismin  sonra  da  hərəkətini  davam  etdirməsini 

mümkün edən amil kimi havanı göstərir. Digər tərəfdən Aristotel havanı 

hərəkət  edən  cismə  müqavimət  göstərən  bir  amil  kimi  də 

səciyyələndirir.  

İbn Sina, bu ziddiyyəti araşdırmış, apardığı  müşahidələr nəticəsində 

hava  ilə  küləyin  güclərini  müqayisə  etmiş  və  Aristotelin  haqlı  ola 

bilməsi  üçün  havanın  təsirinin  küləyin  təsirindən  güclü  olması 

nəticəsinə gəlmişdir.  

Bu  isə  adi  təbiətdə  müşahidə  olunan  hallardan,  məsələn  bir  ağacın 

yaxınından  ötüb  keçən  bir  ox  ağacda  və  yarpaqlarda  ən  xırda  bir 

tərpənmə  meydana  gətirmədiyi  halda,  küləyin,  ağacları  silkələməsi  və 

hətta kökündən  qopara bilməsi aydındır. Elə isə  havanın  gücü cisimləri 

daşımaq üçün kifayət deyil. 

İbn  Sinanın  əsas  işləri  tibb  sahəsinə  aiddir.  İbn  Sina,  ilk  növbədə 

həkim  olmuşdur  və  bu  sahədəki  tədqiqatları  ilə  məşhurdur.  Tibblə 

əlaqəli  bir  çox  əsər  qələmə  almışdır,  bunlar  arasında  xüsusilə  ürək-

damar  sisteminə  aid  olanlar  diqqətə  layiqdir.  İbn  Sinanın  monumental 

“Tibb  dərsliyi”  XII  əsrdə  latın  dilinə  tərcümə  olunmuş  və  Avropada 

yayılmağa  başlamışdır.  Bundan  sonra  İbn  Sina  Avropada  “Avisenna” 

adı  ilə  məşhurlaşır.  Onun  kitabı  Qərb  ölkələrində  XVI  və  Şərq 

ölkələrində XIX əsrin əvvəllərinə qədər oxunmuş və istifadə edilmişdir. 

Beş  kitabdan  ibarət  bu  ensiklopedik  əsərin  birinci  kitabı,  anatomiya 

və  qoruyucu  həkimlik,  ikinci  kitabı  adi  dərmanlar,  üçüncü  kitabı 

patologiya,  dördüncü  kitabı  dərmanlar  və  cərrahi  metodlarla  müalicə, 

beşinci  kitabı  isə  müxtəlif  dərman  tərkibləri  ilə  əlaqəli  təfsilatlı 

məlumatlardan  bəhs  edir.  İbn  Sinanın  bu  əsəri  araşdırıldıqda, 

mövzuların sistematik bir formada tədqiq edildiyi nəzərə çarpır. Tarixdə 

ilk  dəfə  tibb  və  cərrahiyyəni  iki  ayrı  qayda-qanun  kimi  qiymətləndirən 

İbni Sina, cərrahi müalicənin düzgün aparılması üçün anatomiyanın va- 

---

Müsəlman  elmi 

111 

  

cibliyini xüsusi vurğulamışdır. Həyat təhlükəsi çox yüksək olduğu üçün 

dəbdə  olmayan  cərrahi  müalicəyə  dair  nümunələr  vermiş  və 

əməliyyatlarda istifadə etmək üçün bəzi alətlər təklif etmişdir. 

Tarixdə  iz  qoymuş  ərəb  alimlərindən  biri,  Şərqdən  Andalusiyaya 

köçmüş Abbas İbn Firnas (888 ildə vəfat etmişdir) idi. O, uzun  müddət 

Florensiyada  yaşamışdır.  Buraya  musiqi  öyrənmək  üçün  gələn  Firnas 

sonralar  riyaziyyata  meyl  göstərir.  Az  sonra  uçmaq  xəyalına  düşən 

Firnas mexanika ilə məşğul olur. O, ağacdan və quş lələklərindən özünə 

qanad  düzəldərək  uçmağa  cəhd  edir.  Xoşbəxtlikdən  o,  bu  sınaqdan 

salamat  çıxır.  Sonralar  Firnas  müxtəlif  kristalların  strukturunun 

öyrənilməsi  ilə  məşğul  olur  və  süni  kristall  hazırlamaq  üçün 

texnologiyanın əsasını qoyur.  

VIII-XV  əsrlərdə  müsəlman  dünyası  riyazi  tədqiqatqlar  mərkəzi  idi. 

Bir  çox  müsəlman  alimlərinin  dəyərli  işləri  tarixdə  özünə  yer  almışdır. 

Riyaziyyat  elimində  Abu  Abdallah  Məhəmməd  ibn  Musa  əl-Xorəzmi 

(780

−

835 

ci 

illər) 

“Müxtəsər 

etməklə 

hesablama  və  bərabərlik”  (ərəb.  Əl-kitab  əl-

müxtəsər  fi  hesab  əl-cəbr  va-l-muqabala)  adlı 

riyazi  əsəri  ilə  insaniyyətə  əvəzolunmaz  bir 

töhvə  vermişdir.  Əl  Xorəzmi  (şəkil  1.71) 

riyaziyyatın  bir  sahəsi  olan  “Cəbrin  “  əsasını 

qoyaraq  ona  bu  adı  vermişdir.  Bu  kitab 

qaydalar  və  nümunələrdən  ibarətdir.  Xorəzm 

xətti  və  qeyri  xətti  tənliklərin  həllində 

tamamilə yeni məntiqi bir üsul təklif  etmişdir. 

Onun kitabı X

ΙΙ

 əsrdə bir neçə dəfə latın dilinə 

tərcümə edilmiş və tərcümədə kitabın adındakı 

“Cəbr”  sözü  bu  yeni  sahə  üçün  əsas  anlayışa 

çevrilmişdir.  Onun  işləri  nəinki  Şərqdə,  həmçinin  Avropada  riyaziyyat 

elminin  öyrənilməsinə  böyük  təkan  vermişdir.  Xorəzmin  işlədiyi  yeni 

riyazi  məntiq  ardıcıllığı,  tərcümələrdə  onun  adının  təhrif  olunmuş 

formada yazılmasından alınan “Alqoritm“ kimi yayılmışdır. 

 

Şəkil 1.71. Əl Xorəzm. 

---

Müsəlman  elmi 

112 

 

Bundan  əlavə  Xörəzm  hind  rəqəmlərindən  istifadə  olunması 

haqqında  kitab  yazaraq,  onluq  say  sisteminin  əsasını  qoymuşdur. 

Sonralar  hind  rəqəmləri  ərəblərdən  Avropaya  keçmiş  və  yanlış  olaraq 

ərəb rəqəmləri kimi adlandırılmışdır.  

 Araşdırmalar  göstərmişdir  ki,  müsəlmanlar  nəzəri  məsələlər  ilə 

bərabər,  praktiki  məsələlərə  də  böyük  maraq  göstərmişlər  [1.51,  1.52, 

1.55]. İspaniyadan Çinə qədər böyük bir ərazini tutumuş ərəblər texniki 

vasitələri  effektiv  tətbiq  etmək  üçün  üsulların  inkişafı  ilə  məşğul 

olmuşlar.  Suvarma  sisteminin  təkmilləşdirilməsi,  kanalların  tikilməsi, 

hidravlik  maşınların  işlədilməsi  kimi  məsələlər  də  öndə  dururdu.  Əl 

Həsən yazır ki, texniki məsələlər o dövrdə fəlsəfənin tərkib hissəsi kimi 

öyrənilirdi və  mühəndislər cəmiyyətdə xüsusi yer tuturdular. Müsəlman 

mühəndisləri  texniki  avadanlıqların  layihələndirilməsi  və  hazırlanması 

metodları  ilə  məşğul  olmuşlar.  Müsəlmanlar  həndəsə  və  ölçmə  ilə 

bərabər  döymə,  tökmə  və  qaynaq  kimi  emal  üsullarına  da  maraq 

göstərmişlər.  

Müsəlman  alimləri  fizikanı 

bizə 

məlum 

olan 

formada 

tanımırdılar.  Fizika  ilə  adətən 

təbiət 

fəlsəfəsində 

Aristotel 

nəzəriyyəsinə 

əsaslanaraq 

məşğul  olunurdu.  Antik  atom 

nəzəriyyəsinə 

dair 

müsəlman 

elmində  çoxlu  diskusiyalara  rast 

gəlinir.  Burada  Biruninin  və  Əl 

Hətəmin işləri diqqətə layiqdir.   

İlk dəfə olaraq IX əsrdə, əslən 

özbək  olan  Biruni  (şəkil  1.72) 

cisimlərin  sıxlığını  təyin  edən 

cihaz  düzəldir  və  “Xüsusi    çəki” 

kitabında  onu  təsvir  edir.  Bu  xüsusi  qab  olub,  içərisinə  salınan  cismin 

həcminə uyğun çıxarılan suyun həcmini dəqiq ölçmək üçün nəzərdə tu- 

 

Şəkil 1.72. Biruni. 

---