Maşınqayırmanın tarixinə dair
Yüklə 20,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
Müsəlman elmi 113
tulmuşdur. O, cihazın dəqiq hazırlanmasına səy göstərmişdir [1.57]. Biruni mayelərdə xüsusi çəkini ölçmək üçün düzəltdiyi başqa bir cihazın köməyi ilə şirin və duzlu suların xüsusi cəkilərini soyuq və isti hallarda təyin edərək göstərmişdir ki, suyun sıxlığı ilə onun xüsusi çəkisi arasında bir asılılıq mövcuddur. Biruninin yaşadığı dövrdə astronomiya elmi güclü inkişaf etməkdə idi. Şərq alimləri əsasən astronomik müşahidələr aparmaq üçün tətbiq olunan cihazlar ixtira edərək, onları təkmilləşdirirdilər. Burada riyaziyyatın tətbiqi, onun yeni-yeni sahələrinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Astronomiyaya olan maraq həm də dini təqvimlərin düzəldilməsinə olan tələbat ilə əlaqədar idi. Dini bayram günləri, orucluq, gündəlik dini ritualların dəqiq vaxtını bilmək və həmçinin məscidlərin tikilməsində Məkkənin istiqamətinin təyini, səmanı seyr etmək üçün dəqiq cihazların və alətlərin düzəldilməsini tələb edirdi. Biruni ilə bərabər xarici ədəbiyyatlarda fars kimi qələmə verilən, əslən azərbaycanlı olan Nəsrəddin Tusinin də astronomiyada tətbiq olunan riyaziyyat elminin inkişafında əməyi az olmamışdır [1.16]. Astronomiyada tətbiq olunan cihazların düzəldilməsi və tətbiqi haqqında yalnız Biruninin işlərində rast gəlinir. Onun fikrincə astronomik müşahidələri yalnız o şəxs dəqiq yerinə yetirirə bilər ki, onun, cihazların işləmə prinsipindən xəbəri olsun. Bu baxımdan o, astronomiyada geniş istifadə olunan “Astrolab”ın (şəkil 1.73) konstruksiyası və
işləmə prinsipini özünün “Astrolabiumsun hazırlanmasında bütün mümkün imkanlardan istifadə etmək” kitabında (təxm. 995-ci il) təsvir edir. O, bu kitabda coxlu sayda Astrolabların konstruksiyalarını izah etməklə bərabər, onların tətbiqi və həmçinin fəza cisimlərinin koordinatlarının təyin olunmasında yaranan xətaların qiymətləndirilməsi haqqında da tövsiyələr verir. Astrolab əsasən boşqaba oxşayan metallik lövhədən ibarət olub, onun daxilində bütün mexanizm yerləşdirilir. Bu lövhənin üzərində üç yastı dairəvi lövhə −
timpanlar oturdulur. Bu timpanların üzərinə səma koordinat torunun xət- Müsəlman elmi 114
tləri (stereoqrafik proyeksiya), səma meridianları, dünya qütbünü və horizontunu göstərən xətt qeyd olunur. Verilən coğrafi endən asılı olaraq dünya qütbünün vəziyyəti və səma koordinat torunun proyeksiyası müxtəlif olur. Ona görə də, timpanların üzərində müxtəlif cografi enlər üçün səma koordinatları qeyd olunur. Cihazın mərkəz oxuna bərkidilmiş nişanlama xətkeşini ölçülən əşyaya tuşlamaqla onun uzərində qeyd olunmuş tarixi və ya vaxtı təyin etmək olur. Bu cihazın köməyi ilə həm də günəşin və ayın vəziyyəti, həmçinin ayın üzünün tutulması fazalarını tapmaq
olur. Astrolabın triqonometrik hesablamalara əsaslanan işləmə prinsipinin dəqiqliyi, onun hissələrinin hazırlanma dəqiqliyindən asılı idi. Ədəbiyyatlarda bu hissələrin hazır-
Şəkil 1.73. Astrolab.
Müsəlman elmi 115
lanma texnologiyasına aid heç bir məlumata rast gəlinmir. Fizikanın inkişafında İbn əl Hətəmin işləri vacib rol oynamışdır [1.64]. O Ptomoleyin səma hadisələrinin riyazi modelini interpretasiya etmək və Aristotel fizikası ilə uzlaşdırmaq üzrə tədqiqatlar aparmışdır. Müsəlman riyazi elminə aid edilən optik problemlərin riyazi üsullarla araşdırılması da İbn əl Hətəmiyə mənsubdur. İbn əl Hətəmi apardığı astronomik tədqiqatlarında əldə etdiyi nəticələrini yalnız işlədiyi nəzəri əsaslarla yoxlaya bildiyi halda, optikada məlum olan problemlər ona prinsipial olaraq sınaqlara keçməyə imkan vermişdir. Apardığı sınaqların nəticələrini düzgün qiymətləndirmək üçün cihazlardan düzgün istifadə etmək və lazım gəldikdə işlədiyi riyazi nəzəriyyəyə əsasən yenisini düzəltmək İbn əl Hətəminin görkəmli bir fizik olmasını sübut edir [1.64]. Məsələn, o ilk dəfə olaraq işığın düzxətli yayılması ideyasını, içi boş güzgüyə düşən işığın dağılmasını sınaqların köməyi ilə yoxlamışdır. O, optika sahəsində gördüyü işlərin nəticələrini bir neçə kitab şəklində çap etdirmişdir. Onun kitablarından “Kitab fil manazir” (ərəb. Böyük optika) ən məşhurudur. Bu kitab haqqında Roqer Bakon, Vitelos və Con Pekams, Leonardo da Vinçi və Yohannes Kepler kimi alimlərin işlərində qeyd edilmişdir. İbn əl Hətəm işığı kiçik hissəciklər axını kimi təsvir edir. O, qabarıq və çökük səthlərdə, silindrik, konik, sferik
güzgülərdə işığın
refleksiya olunmasının xassələrini araşdırmışdır. İbn əl Hətəm işığı iki tərkib hissəyə bölmüşdür. Onlardan biri güzgü səthinə paralel, digəri isə ona perpendikulyar izah olunur. İşığın refleks olunması haqqındakı qanunu sınaqlarla sübut etmək də İbn əl Hətəmiyə aiddir. Ancaq bu çox vaxt səhv olaraq Bakonun adına yazılır [1.64]. XII əsrdə ilk dəfə olaraq müsəlman alimləri tərəfindən mexaniki hərəkətin dinamik və kinematik xassələri araşdırılmışdır. Buna müsəlman alimlərindən İbn Rəşid və İbn Baccanın tədqiqtlarında Aristotelin işlərinə dair yazdıqları izahatda rast gəlinir. Bu ideya XIII əsrdə İngiltərədə xristian filosofları tərəfindən daha təkmilləşdirilmişdir. Müsəlmanlar öz ideyalarının bir çoxunu çinlilər, hindlilər və bizans- Yüklə 20,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|