Maşınqayırmanın tarixinə dair

Müsəlman  elmi 

134 

 

fında  dönür  (şəkil  1.86).  Qolların  digər  ucları  nasosun  kolbaları  ilə 

əlaqədə  olur.  Qol  döndükdə,  yəni  aşağıya  itələndikdə  o,  kolbaya 

bərkidilmiş    yükü  yuxarıya  qaldırır.  Yüklə  bağlı  olan  kolba  yuxarı 

qaldırıldıqda  silindrdə  vakuum  yaranır  və  silindrin  dibindəki  deşikdən 

su sorulur.  

Təsvir olunmuş su nasosu öz dövrü üçün ən təkmil və mütərəqqi bir 

mühəndis fikrinin  məhsulu idi. Bu  mexanizmin  işləmə prinsipi sonralar 

Avropada  ixtira  edilmiş  buxar  maşınlarında  və  daha  sonra  daxiliyanma 

mühərriklərində tətbiq edilmişdir.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Tağıyəddinin  işlərində  pnevmatik  qurğularla  bərabər  yükqaldıran 

mexanizmlərə  də  yer  verilmişdir.  Burada  Tagıyəddin  polipastın  o  dövr 

üçün  ən  inkişaf  etmiş  növünü  təsvir  edir.  Bu  polipastla  oxşarlığı  olan 

mexanizmə sonralar Leonardo da Vinçinin işlərində rast gəlinir. 

Kitabda özünə yer almış, dişli çarxlarla işləyən yükqaldıran qurğu da 

böyük maraq kəsb edir. Burada Tağıyəddin dişli çarx ötürməsinin üstün-  

 

 

 Şəkil 1.86. Altı silindrli su nasosu. 

 

---

Müsəlman  elmi 

135 

 

lüyündən  istifadə  edərək  kiçik  qüvvə  tətbiq  etməklə  böyük  yükü 

(təxminən  1450  kq)  qaldırmaq  üçün  mexanizm  təklif  etmişdir  (şəkil 

1.87).   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   

 

        

Şəkil 1.87. Yükqaldıran qurğu. 

---

Orta əsrlərdə Avropada texnikanın  inkişafı 

 

136 

1.6.  Orta əsrlərdə Avropada texniki sənətçilik və maşınların 

tətbiqi  (V

ΙΙΙ−

XV əsrlər) 

 

G

ermanların Romanı zəbt etmələri ilə antik dövr başa çatır. Bu dövr 

çox  vaxt  tarixçilər  tərəfindən  incəsənətdə  reqres  dövrü  kimi 

qiymətləndirilsə  də,  texniki  sahələrdə  müəyyən  irəliləyişlər  baş 

vermişdir.  Orta  əsrlərdə  dönən  oxlu  araba,  külək  dəyirmanı,  oynaqlı 

birləşmə,  dəmir  əridən  soba,  çuqun,  odlu  silah,  kitab  çapı  kimi  tarixdə 

mühüm  rol  oynayan  texniki  vasitələr  yaranmışdır.  Elmdə  də  inkişaf 

nəzərə  çarpır.  Professional  bilik  verən  təhsil  ocaqlarının  yaranması  baş 

verir.    

German-Roma  hökmranlığı  dövründə  mədəniyyət  mərkəzi  tədricən 

şimala  sürüşməyə  başlamışdır.  Yeni  mədəniyyətə  malik  xalqlar  antik 

dövrün texniki vasitələrini mənimsəyərək onları yeni dövrün tələblərinə 

uyğunlaşdırmışdılar.  Bu  yeni  mədəniyyət  mərkəzlərinin  cəmləşdiyi 

ərazilər ənənəvi olaraq bu texnikaya bağlı idilər.  

İtaliyada  texniki  inkişaf  yadelli  işğalçılara  qarşı  müdafiə  olunmaq 

üçün  istifadə  edilən  texniki  vasitələrin,  silahların  təkmilləşdirilməsi  ilə 

müşaiət  olunurdu.  Qəsəbələrdə  müdafiə  tikililəri  kəndlərdən  axan 

insanların  hesabına  inkişaf  etməkdə  idi.  Əhalinin  qalalarla  əhatə 

olunmuş  yaşayış  məntəqələrində  cəmləşməsi,  yaxınlıqda  yerləşən 

torpaqların  qiymətinin artmasına gətirib çıxarmışdır. Divarlar arxasında 

yaranan şəhər cəmiyyətində orta əsr sənətçiləri formalaşmaqda idi.  

Artıq X əsrdə yük daşıyan heyvanların ayaqları nallanmağa başlanır. 

Bu,  atların    kənd  təsərrüfatında  tətbiqini    mümkün  etmişdir  və  çətin 

şumlanan torpaqların yararlı hala salınmasına şərait yaratmışdır. Bunun 

nəticəsində  əkinçilik  canlanmağa  başlayır.  X

Ι

  əsrdə  atlar  və  öküzlərdə 

istifadə  edilən  boyunduruğun  onların  kürək  hissəsində  yerləşdirilməsi 

dartma qüvvəsinin təxminən 4 dəfə artmasına imkan vermişdir. Bir neçə 

yük heyvanlarının birgə qoşulması enerjini daha da artırmışdır. Bu eyni 

zamanda  əvvəlkinə  nisbətən  yeni  tipli,  çarxla  işləyən,  daha  ağır  və 

bunun nəticəsində torpağı daha dərin şumlaya bilən  kotanların tətbiqinə 

---

Orta əsrlərdə Avropada texnikanın  inkişafı 

137 

 

şərait yaratmışdır [1.13].  

X

ΙΙΙ

−

X

Ι

V  əsrlərdə  Avropada  tətbiq  olunan  kimya  Ərəbistandan 

gəlmişdir.  Tarixi  qaynaqlardan  məlum  olur  ki,  kimya  orta  əsrlərdə 

Avropada  hərtərəfli  biliklərin  tətbiqini  tələb  edən  bir  elm  kimi 

öyrənilməyə  başlanır.  Burada  İsgəndəriyyə  məktəbinə  mənsub  olan, 

Avropa  monastırlarında  saxlanılan  əlyazmalar  böyük  rol  oynamağa 

başlayır. İlk zamanlarda ərəblərdən Avropaya daxil olan kimyagərlık bir 

müddət  əyləncə  məqsədləri  üçün  istifadə  olunur.  Sonralar bu  sahələrdə 

onların  öz  təcrübələri  yarandıqdan  sonra,  kimya  elm  səviyyəsində 

öyrənilməyə başlanır [1.70, 1.71].               

Orta əsrlərdə döyüş texnikası da müəyyən dəyişikliklərə məruz qalır. 

Ümumiyyətlə,  döyüş  texnikası  hər  bir  tarixi  dövrün  istehsal 

texnologiyasını  qiymətləndirmək  üçün  meyyar  kimi  qəbul  edilir. 

Müharibə  texnikasının  inkişafı  həmişə  döyüş  zamanı  üstünlüyə  imkan 

verən  texniki  vasitələrin  əldə  edilməsinə  yönəlir.  Orta  əsrlərdə  bu 

sahədə  inkişaf  əsasən  məlum  olan  döyüş  maşınları  və  silahların 

təkmilləşdirilməsindən ibarət idi.  

Zirehli  paltarların  hazırlanmasına,  ox,  nizə  və  qılıncların  kütləvi 

istehsalından  fərqli 

olaraq  başqa  tələblər  qoyulurdu.  Silahın 

keyfiyyətinin artırılması, onun düzəldilməsi üçün lazım olan maliyyənın 

artırılmasını  tələb  edirdi.  Digər  tərəfdən  keyfiyyətli  döyüş  texnikası  ilə 

təchiz  olunmuş  ordu  daha  geniş  taktiki  imkanlara  malik  olurdu.  Döyüş 

texnikasının  hazırlanmasında  tətbiq  olunan  istehsal  proseslərində 

innovasiya  silahın  tətbiqi  zamanı  əldə  edilən  təcrübələr  əsasında  baş 

verirdi.  Çox  zaman  konstruktiv  təkmilləşmə  ilə  bərabər,  yeni 

materialların  tətbiqi  də,  onların  keyfiyyətcə  dəyişməsinə  kömək  edirdi 

[1.71].  

Zirehli 

paltarlar 

bir-birinə 

keçirilmiş 

metallik 

üzüklərdən 

düzəldilirdi.  Bu  zirehdən  baş  və  boyun  nahiyəsini  və  ayaqların  yuxarı 

hissəsini qorumaq üçün  istifadə edilirdi. Orta əsrlərdə döyüş və ov üçün 

döşə  qoyulan  yaylar  –  Arbaletlər  geniş  yayılmışdılar  (şəkil  1.88).  Bu 

silahın işləmə prinsipi antik dövrdə, Vitruvinin işlərində təsvir  olunmuş  

---