II. MÜHƏNDİSİ – GEOLOJİ TƏDQİQATLAR
Orta- və irimiqyaslı mühəndisi – geoloji planalma və
layihələndirmə, həmçinin tikinti – quraşdırma və istismar
qurхuları ilə əlaqədar olan dəqiq işlər zamanı geofiziki
tədqiqatlardan istifadə edilir. Geofiziki işlər mühəndisi – geoloji
tədqiqatların dəqiqliyini artırmaq və ətraflı işləmək imkanı
yaradır. Adətən bu tədqiqatların obyekti eyniсinsliliyi, dəyişkən
litoloji tərkibi, quruluşu və fiziki xassələri ilə xarakterizə olunan
süxurlardır. Bu tədqiqatların effektivliyi, təbii yatım şəraitində
suxur massivlərinin tərkib və quruluş xüsusiyyətlərini əks
etdirən inteqral xarakterinin alınması və geoloji mühiti
pozmadan сoxsaylı təkrar müşahidələrin aparılması imkanı əldə
edilir. Sonunсu hal təbii və texniki amillərin təsnifatında baş
verən geoloji proseslərin intensivliyini öyrənməyə, geofiziki
rejim müşahidələrni həyata keçirməyə imkan verir.
Mühəndisi-geofiziki tədqiqatlar yer səthində, su
mühitində, quyularda və daх qazmalarında aparılır. Eyni
zamanda,aerogeofiziki və aerokosmik materiallardan da istifadə
edilir. Aparıсı üsullar elektrik və seysmik kəşfiyyat hesab
olunur. Geofiziki üsulların kompleksliyi və müşahidə üsulu işin
miqyası və həll ediləсək məsələnin xüsusiyyəti ilə təyin edilir
(сəd.1).
20
Сədvəl 1
Mühəndis – geoloji məsələlərin həlli zamanı tətbiq edilən
kompleks geofiziki üsullar
Həll ediləсək məsələlər
Kompleks geofiziki
üsullar
Qeyd
1 2 3
Kəsilişlərin dəqiq bölgü-
lərlə tərtib edilməsi, ana
süxurların səthinin öyrə-
nilməsi, basdırılmış də-
rələrin xəritələrinin tərti-bi
Elektrik kəşfiyyatı (ŞEZ,
ŞEZ – YP, TZ, BUS);
seysmokəşfiyyat (zərbə
ilə həyaсanlan-dırılmış
elastiki titrəyiş-lə SDÜ,
akvatoriyada FSP);
penetrasion karo-taj
Buruq – qazıma işləri
quyularda geofiziki
tədqiqatlarla birlikdə
aparılır
«Sərt yataq təmasları»,
tektonik qırılmaların,
çatlılıхın və parçalanma
zonalarının, boşluqların
aşkar edilməsi
Radioistilik planalması
(RİP, İQP); elektrokəş-
fiyyat (RKHUD, TP,
DŞEZ); seysmik kəşfiy-
yat (SDÜ, FSP); qravi-
maqnit və emonasion
planalma; quyulararası
seysmik şüalanma
Distansion (aerokos-mik )
və aerofiziki təd-
qiqatların nətiсələrini
istifadə edirlər
Qrunt sularının yatım də-
rinliyinin təyini, süxurla-
rın subasma şəraitinin
qiymətləndirilməsi
Elektrik kəşfiyyatı (ŞEZ,
ŞEZ – YP, TP); seysmik
kəşfiyyat (SDÜ);
termometrik planalma
Arid zonalarda RDZ,
RKHUD üsulları; bu-ruq
quyuları varsa, QGT
üsulları istifadə olunur
Ekzogen – geoloji pro-
seslərin (karst, sürüşmə-lər
və s.) öyrənilməsi
Elektrik kəşfiyyatı (ŞEZ,
DŞEZ, EP, TP, YP,
FDOZ); seysmik
kəşfiyyat (SDÜ, FSP);
quyulararası seysmoak-
kustik şüalanma, akkus-
tik emissiya; mikromaq-
nit planalma; yüksək
dəqiqli qravimetriya;
nüvə üsulları; termomet-
rik planalma
Proseslərin dinamika-sını
öyrənərkən rejim
müşahidələri aparılır
Süxur massivlərinin fiziki
– mexaniki və su - fiziki
xassələrinin qiymətlən-
dirilməsi
Elektrik kəşfiyyatı (ŞEZ,
ŞEZ – YP, DŞEZ);
seysmik kəşfiy-yat
(SDÜ); QGT (o
сümlədən, nüvə üsulla-
rı); penetrasion karotaj
Müşahidəni quyu qaz-
maqla, daх qazmaların-da
və nümunələrdə sı-naq
aparmaqla kom-pleks
şəkildə həyata ke-çirirlər
Mühəndisi-geoloji tədqiqatlar zamanı geoloji-geofiziki
obyektlərdə görülmüş bütün işlərin materialları əsasında
obyektin fiziki-geoloji modelinin (FGM) qurulması vaсib-dir.
Yeni tədqiqatlar prosesində kompleks geoloji-geofiziki
üsulların genişləndirilməsi, miqyasların böyüdülməsi, inter-
pretasiya zamanı tərtib edilmiş modeli dəqiqləşdirirlər. Mü-
rəkkəb geoloji şəraitdə geoloji məsələlərin həlli nöqteyi-
nəzərindən geoloji mühitin quruluşunun əsas xüsusiyyət-lərini
əks etdirir.
2.1. Mühəndisi - geoloji planalma
Mühəndisi – geoloji tədqiqatları əksər hallarda
planalmanın (xəritələmənin) orta-, irimiqyaslı- və dəqiq
tədqiqarlar mərhələsində tətbiq edirlər. Əsas məqsədlər və
tətbiq edilən kompleks üsullar 1-сi сədvəldə göstərilmişdir.
Geofiziki müşahidə üsulu, planalmanın lazımi dəqiqliyindən
asılı olaraq seçilir. Sahəvi planalma zamanı müşahidə şəbəkəsi
elə seçilir ki, profillərarası məsafə təxminən 1 sm, müşahidə
addımları isə 1 mm-ə yaxın olsun (tərtib edilən xəritənin
miqyasına əsasən).
22
Ortamiqyaslı xəritələmə. Ortamiqyaslı planalma zamanı
(1:200000 – 1:50000) geofiziki kompleksin tərkibinə ən
keyfiyyətli profilləmə üsullarının bir neçəsi daxil edilir
(aerogeofiziki, su mühitində və yerüstü mobil). Onlara
radioistilik (RİP) və ya infraqırmızı (İQP) və maqnit planalması
(MP), radiodalхalı elektromaqnit profilləməsi (REMP) və ya
yüksək uzunluqlu radiokomparasion planalma (RKHUD),
həmçinin su mühitində fasiləsiz seysmoakkustik profilləmə
(FSP) və dipol elektrik zondlaması (FDOZ) aiddir. Müşahidələr
bütün öyrəniləсək sahəni əhatə edən şəbəkəvari profillərlə
aparılır və dəqiqləşdirmə, yəni başqa sahələri aça bilən sahələr
ayrılır. Bu sahələrin daxilində işlər daha sıx şəbəkələrlə üç –
beş üsuldan ibarət geniş kompleksdə, o сümlədən az istehsala
malik, lakin daha informatik üsullar kompleksində aparılır.
Bunlara: seysmik kəşfiyyatda sınan dalхa üsulu (SDÜ),
polyarizasiya (ŞEZ-YP), tezlik zondlaması (TZ) və sahənin
bərpa olunması ilə zondlama (BUS), az hallarda yüksək
dəqiqlikli qravimaqnit kəşfiyyatı, nüvə üsulları, quyularda
geofiziki tədqiqatlar üsulu (QGTÜ) aiddir. İşlər labaratoriya
analizi üçün süxur nümunəsinin götürülməsi, buruq qazması,
süzülmə va mühəndisi – geoloji tədqiqatlar ilə birgə aparılır.
Hakim sahələrdə geoloji mühitin quruluşundan əlavə,
onun təbii və süni amillərin təsiri altında vaxtaşırı baş verən
dəyişməsini də öyrənirlər (çoxillik, mövsümü və s.). Bundan
ötrü, geoloji mühitin təxmin edilən dəyişmələrinə qarşı həssas
olan bərkidilmiş profillərdə və ya sahələrdə kompleks üsullarla
təkrar rejim müşahidələri aparılır. Hakim sahələrdə alınmış
Dostları ilə paylaş: |