Microsoft Word Dede-Qorqud-2015-3
Yüklə 2,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dədə Qorqud ● 2015/I I I 79 dastanında baş qəhrəmanın öz toyunda cilovdar funksiyasını Cəbrayıl mələyə layiq bilməsi bu vəzifənin sözügedən mərasimdəki əhəmiyyətli rolunu təsdiqləmiş olur. Özünşah, aşikar adın həqayiq, Önüncə cilovdar Cəbrayıl, Pərim. Dua əfsunudur firiştə zülfün, Cəmi bəlalardan tətail, Pərim (6). Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, məişət mərasimi nəğmələrinin böyük ksəriyyəti toy nəğmələridir. “Toy çox qədimdən başlayaraq ən şən, şux, gur keçirilən məişət mərasimi olmuşdur. Toy mərasimi başdan-ayağa mahnılarla müşayiət olunur” (7). Toy nəğmələri təkcə toy günü deyil, elçilikdən başlanır. Bu da xalqımızın zən- gin mədəni irsə mənsub olmasına dəlalət edir. Deməli, toy nəğmələri nişan taxılan andan gündəmə gəlir. Bu nümunələrdə qızın gözəlliyi, əsli-nəsli, sədaqəti, evdarlığı, igidliyi tərənnüm edilir. Qızgörmə və ya qızseçmə xalq arasında əsasən qışda, boş vaxtda əyləncə kimi keçirilən oyunlar, yazın gəlişi ilə bağlı keçirilən mərasimlər, ay- rı-ayrı toy şənliklərində keçirilən atçapma, qılıncoynatma, qurşaqtutma tamaşaları zamanı olmuşdur. Modern toylardan tam fərqli olaraq əvvəlki dövrlərdə olan toylar- da açıq havada keçirilən kəndirbaz tamaşalarına, şəbih oyunlarına, zorxanalara bax- maq üçün gələn qız-gəlinlər halay vurub bir tərəfdə dayanardılar. Onlara baxmağa gələn cavanlar gözaltı etdiyi qızları at çapmaq, qılınc oynatmaq ilə özlərinə cəlb et- məyə çalışardılar. Bəyənilən qıza alma atılardı, qızın əyilib almanı yerdən götürməsi razılıq əlaməti sayılardı. “Kitabi-Dədə Qorqud”un “Qanturalı”, “Bamsı Beyrək” boy- larında xalq arasında qız seçmənin daha qədim ənənələr olduğu özünü göstərir. (8) Azərbaycan xalq nəsrində arxaik toyların rəngarəng olmasının izləri qalmışdır. Zəngin mədəniyyət yaradan xalqımızın toyları da müxtəlifliyi və mərhələliyi diqqəti çəkir. Maraqlıdır ki, toy strukturunda hər bir mərhələnin öz semantikasına uyğun nəğməsi, mahnısı və tərifi olmuşdur. Toy başlanğıcından sonunadək tam bir süjeti təsvir edir. Başlanğıcın giriş nəğməsi, peşro, sonun nəğməsi duvaqqapma ilə yekun- laşır. Əvvəllər “toyqabağı mahnılar” mövcud olmuşdur ki, indi onlar yalnız araşdır- ma mövzusu olmuşdur. Professor A. Nəbiyev nişandan sonra qız və oğlan evində ən çox ifa olunan “Yar-yar” mahnılarını təqdim edir: Qızılgülün dəstəsiyəm, yar-yar, Bacıların bəstəsiyəm, yar-yar. Qonşu məni xəbər alsa, yar-yar, Deyin yarın xəstəsiyəm, yar-yar. *** Anamın bircəsiyəm, yar-yar, İncilərin incisiyəm, yar-yar, Qızlgülün qönçəsiyəm, yar-yar. Kipriyimdə yaş gilə, Şeh düşdü qızılgülə. Ay yar, atı yəhərlə, Dur gedək atangilə (9). Böyük mütəfəkkir Hüseynqulu Sarabski toylar və toylarda ifa olunan nəğmələr haqqında özünün məşhur “Köhnə Bakı” əsərində geniş bilgi verir. Qızına elçi gələn ana öz ərinə xəbəri poetik formada çatdırır: Dədə Qorqud ● 2015/I I I 80 Nəmçilər, ay nəmçilər, Qapını kəsib elçilər. Anam deyir vermərəm, Atam deyir dur görək. Və yaxud: Taxçada çoxdur çörək, Araqçının dar-darı, Ağzuva qurban dayı, Sən də bir danış barı. Məşhur aktyor, rejissor və bir neçə əsərin müəllifi H. Sarabski elçilik mərasimi- ni və bu mərasimdə icra olunan ayinləri çox gözəl təsvir edir. “Ana oğlunun toy ba- zarlığını gördükdə şadlığından gözü yaşarmış halda kişinin qabağına gəlir, fındıqça çalaraq oxuyub deyir: Gözün aydın olsun, oğul anası, İyirmi yaşa çatıb onun balası. Oğlum olsun yeddi oğul atası, Əziz oğlum, toyun mübarək olsun. Ata-ana çəkər oğul cəfasın, Qocalanda görər onun səfasın, Əziz oğlum, toyun mübarək olsun. Mahnıdan sonra: “Çox mübarək... çox mübarək, ölmədik oğlumuzun toyunu gördük, - deyə Kərbalayi Xeyransa bazarlığı kişinin əlindən alıb sahmanlayır” (10). Ötən zamanlarda qızla oğlanın nişanlanmasından sonra onların hər vaxt görüş- mək imkanı olmazdı. Bəzən toy gününədək valideynlərin istəmədiyi halda onlar gö- rüşməzdilər. görüşlər virtual xarakterli olardı. Bu zaman oxuduqları mahnılarda bir- birilərinə mehribanlığı, etibarı, sədaqəti tərənnüm edərdilər. Belə mərasim nəğmələri aşağıdakılardan daha çox ibarət olurdu: “Ay gülüm maşallah”, “Ləli qurbanın olum”, “Nar-nar”, “Bala yar mənəm, mən”, “Ay gülüm nanay”, “Asta çal sazını”, “Örpəyi ala, yerişi sona” və s. nəğmələr daha yayğın olmuşdur. Bu mesajlaşmadan əlavə nişanlıları toyu olana qədər nə bayram olardısa həmin bayramlarda oğlan adamı qız evinə bayram xonçaları aparardı. Bayram günləri oğlan tərəfi qızgilə getmək üçün xüsusi hazırlıq görür. Çərşən- bə axşamı şələ və xonça tutub qıza bayram payı göndərirlər. Xonçada bir ailəyə kifa- yət edən düyü, bir cüt quş (turac, çöl ördəyi, qaşqaldaq), şirni, alma, fındıq qoyurlar. Xonçada balıq hökmən olmalıdır. Balığın ağzına keçmişdə hil qoyurdular, indi üzük keçirirlər. Novruz bayramı xonçaları daha təmtəraqlı olur. Bəy oğlanın adından ha- zırlanan xonçaya düyü, xurma, qaysı, kişmiş, mərasim yeməkləri və qırmızı alma qo- yulur. Bayram xonçası ilə birlikdə qız üçün bayram paltarı (qız ata evində onu geyinə bilər), üzük, şirniyyat, ətir və s. aparılır. Bayram vaxtı yaxın qohumlar da özlərinə görə xonçalar tuturlar. Xonçaların üstünü hökmən qırmızı kələyağı və şalla örtüb, mahnı oxuya-oxuya qızgilə aparırlar (11). Azərbaycan toylarında paltaraparma, paltarkəsdi kimi mərasimlər nəğmələrlə müşayiət olunardı. Daha sonra bəylə gəlinin toy hamamı barədə də xeyli nəğmələr vardır. Yüklə 2,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|