Microsoft Word Jurnal 1 13 ed doc

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2013, № 1
 
 
 
 
70
lıq yoxdur, şikayət və nihilizm vardır. Bu sevgi faktlar səviyyəsində, aşağı 
pillədə çözülür, faktdan hadisəyə çevrilib kristallaşa bilmir. İdeyaya çevril-
mək üçün fakt hadisəyə qədər yüksəlməlidir ki, hadisələr ideyaları reallaş-
dırsın. Cavidin ümumiləşdirmələrində biz ideyaların arxasındakı hadisələri 
deyil, faktları izləyirik, çünki Cavid faktı hadisədən güclü hesab edirdi. Bu-
na görə  də Cavid adətən, mövzu üçün ciddi tarixi faktları seçirdi: “Cavid 
üçün əsas məqsəd ideyanı çatdırmaqdır. Bədii üsul və təhkiyə ola bilsin ki, 
hətta təsadüfi seçilmiş vasitələrdir. Yəni əsas inkişaf xətti ideya ilə bağlı ol-
duğundan hadisələr sonradan seçilir və bu ideyanın təkamülünə uyğunlaş-
dırılır. Cavid irəlicədən qoyduğu bir fəlsəfi ideyanın bədii yolla açılışına ça-
lışarkən cari, gerçək hadisələrdən daha çox tarixi mövzulara və rəvayətlərə 
müraciət edir. Bu mövzular ümumbəşəri mövzulardır. Konkret zaman və 
məkanla bağlı deyildir” (3,s.30). Bəzən Cavidin fəlsəfi axtarışları açıq qalır, 
çünki Cavid faktlar səviyyəsində mühakimə yürüdən bir filosof təsiri bağış-
layır. Faktdan hadisəyə, ideyaya qədər yüksələ bilməmək, Cavidin həyatı 
qavrayışının zəifliyindən deyil, Cavidin həyatın reallığını qəbul etmək istə-
mədiyindən dolayı yaranır. S.Xəlilov yaradıcılığında Cavidin sevgisi nə qə-
dər ideallaşdırılsa da, nədənsə intibah dövründən boylanan Nizami Cavid-
dən daha müdrik görünür, çünki Nizamidə sevginin mahiyyəti nəinki cəmiy-
yətdən təcrid edilmir, əksinə insan cəmiyyəti, məhz sevginin mövcudluğu 
ilə var olur: “Nizaminin fikrincə, varlığın yoxdan xəlq edilməsi ilahi eşqin 
sayəsində  və onun nəticəsi kimi baş verir... Varlıq ruhdan, daha dəqiq 
deyilsə, eşqdən yaranır” (4, s. 30).  
  
Sən mənim qəlbimə hakim, sənə qul oldu könül, 
Sən əzizsən, mən ucuz... - deyən Nizami, hətta öz qul təbi-
əti ilə də, miskin görünmür, çünki onun sevgisində usanmaq, yorulmaq, bir 
qul həyatı üçün peşmançılıq yoxdur. Nizami, sanki qəlbinin qul halətindən 
bir fəxarət hissi duyur, onun üçün “ucuzluq” bir missiyadır. Sevgi cəmiy-
yətdən yüksək mövqedə ikən insanın ruhi məzmunu onun maddi məzmu-
nunu üstələyir, varlıq ilə yoxluq arasındakı sərhədlər aradan qalxır, sonsuz-
luq, intəhasızlıq, zaman və məkansızlıq bu dünyaya amorf bir məzmun ve-
rir: “Eşq atəşi Məcnunun ruhunu lərzəyə gətirir, onun bütün ötəri həvəsləri, 

---

Fəlsəfə və ədəbiyyat
 
 
 
71
o cümlədən yaşamaq həvəsi də, bu atəşdə yanıb yox olur. Ruh saflaşır. 
Rahiblik xisləti yaranır. Məcnun ibadət məqamına çatır. Məcnunun simasın-
da Nizami Şərq dünyasının və  Şərq bəşəriyyətinin islamiyyət  ərəfəsindəki 
ruhi vəziyyətinin bədii əksini yaratmışdır. Şərq dünyasının ruhu Allahı sev-
mək üçün hazır idi”(4, s. 69).  
Cavid daha yüksək səviyyəli və sistemli bir fəlsəfi təhsil görmüş olsa 
da, Nizami sevgidə Caviddən böyükdür, çünki Nizaminin yaradıcılığında 
varlığa münasibət, insan konsepsiyası daha düzgün qoyulmuşdu.  
Cavid isə Nizamidən daha dramatik təsir bağışlayır, çünki onun həyat 
kolliziyaları sadə məzmun daşımır. Onun sevgi faciələrində heç bir fəxarət 
hissi yoxdur, yalnız əzab və göz yaşları vardır. Cavidin faciə qəhrəmanları 
həyat kolliziyaları qarşısında təslimçilik mövqeyi tutur, bəzən onlar yalnız 
kortəbii bir ümid hissinə tapındıqları üçün, hətta sevginin vəhdət əl – vücud 
ideyasının bu qəhrəmanlar üçün eşqə çatmaq nümunəsi seçilməsinin özü də, 
inandırıcı görünmür. Oxucu qəribə bir mühakimə qarşısındakı, sanki 
duruxur. Əgər iki insan arasındakı birlik yalnız məhəbbəti nəzərdə tutursa, o 
zaman hər bir birlik vəhdət olmadığı kimi, hər hansı bir vəhdət də birlik ola 
bilməz. Məhz buna görə də Cavidin dünyasında cari, gündəlik həyat, adi bir 
cəmiyyət yoxdur, yalnız cəmiyyətin izi, kölgəsi vardır.  
Özünü cəmiyyətdən təcrid etmək, varlığını  cəmiyyətdən kənarda, 
başqa bir yerdə axtarmaq Cavid yaradıcılığına fərqli bir məzmun verir. Bəs 
Cavidin böyüklüyü nədədir? Baxmayaraq ki, onun mühiti yoxdur, baxmaya-
raq ki, o özünü ilahi bir məzmunda axtarmır, lakin Cavidin varlığa xüsusi 
bir münasibəti mövcuddur. Cavid fəlsəfəsi məhz buradan qaynaqlanır. Var-
lığa münasibət, insan - dünya münasibətlərindən çox asanlıqla kənara çəkil-
mək və özünü cəmiyyətin fövtündə axtarmaq. Buna görə də Cavidin hər bir 
faciəsi  əslində  cəmiyyətin faciəsidir, lokal mahiyyət daşıyan faciə ictimai 
düşüncə müstəvisinə qalxmır, çünki onun istinad nöqtəsi yoxdur. Oxucu, 
tamaşaçı bunu anladığı zaman Cavid yaradıcılığının əsil mənasını başa dü-
şür. Cavid fəlsəfəsinin mahiyyəti elə budur. Əslində Səməd Vurğun drama-
turgiyasında da, biz həmin mənəvi-ruhi sıxıntıların  şahidi oluruq, lakin 
Səməd Vurğunun dram əsərlərindəki ümumiləşdirmələrin fəlsəfi məzmu-
nunda dolğun bir həyat amalı  nəzərə çarpır və müəllifin müsbət bir ideala 

---

Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2013, № 1
 
 
 
 
72
köklənməsi oxucunu, tamaşaçını Xeyirlə Şərin mübarizəsində Xeyrin qələ-
bəsinə inandırır. Lev Şestov deyirdi ki, Şekspirin böyüklüyü ondadır ki, 
“...şair hiss edirdi ki, həyatla barışmadan yaşamaq olmaz” (11, s.204).  
Cavidin dramlarında isə mənəvi istinad nöqtəsi yoxdur. Cavid yalnız 
öz dərdini çəkən eqoist təsiri də bağışlamır, lakin Cavidin dünyası xalidir. 
Amma bu xali dünyada hər şeyin dərdinə qalan, vətənini sevən, onun hər bir 
dərdini ürəyinə salan incə bir şair qəlbi çırpınır. Yeri gəlmişkən, onu da 
qeyd etmək lazımdır ki, “Cavid və Cabbarlı” mövzusunu öz dövründə izah 
etməyə çalışan müəlliflərdən biri də M.Ə. Rəsulzadə olmuşdur. M.Ə. Rəsul-
zadə “Peyğəmbər”  əsərini izah edərkən göstərirdi ki, Cavidin peyğəmbəri 
kifayət qədər mübariz deyildir: “Vətəni sadəcə sözdə sevmək kifayət deyil. 
Çünki hər hansı bir haqq kimi vətən də ancaq mübarizədə qazanılır” (5.s.71) 
Həmçinin Cabbarlı dramaturgiyasını Azərbaycan dramaturgiyasında mühüm 
bir mərhələ hesab edən M.Ə. Rəsulzadə məşhur musiqi professoru Qliyerin 
Cabbarlının “Şahsənəm” adlı mənzum pyesini nota çevirərək ona opera yaz-
dığını xüsusi iftixar hissi ilə qeyd edir və yazırdı ki, “Cabbarlı yalnız yazıçı 
deyil, eyni zamanda rejissordur”.... Lakin bütün bunlara baxmayaraq, M.Ə. 
Rəsulzadənin “Cavid və Cabbarlı” mövzusuna münasibəti, dövrün ideoloji 
çərçivələrindən kənara çıxa bilməmişdir. Aydındır ki, hər bir tarixi dövr öz 
ideoloji dayaqlarına ümid bəsləyir, lakin bütün dövrlərdə fəlsəfi təfəkkür və 
fəlsəfi idrak üçün lokal çərçivə, hüdud qoymaq mümkün olmamışdır... 
 
Bədii inikasın fəlsəfi izahı 
S.Xəlilovun “Cavid və Cabbarlı”  əsərində Cavid qədər Cabbarlı da 
parlaq şəkildə təqdim olunmuşdur. Müəllif Cabbarlının yaradıcılığını demək 
olar ki, bütün incəliklərinə  qədər izah edərək yazır: “Lakin yaş  və yaradı-
cılığın nisbəti baxımından məni heç kim Cabbarlı qədər heyrətləndirməyib... 
Cabbarlıda gənclik və müdriklik qoşadır. O hələ ən gənc yaşlarında sənətin 
poeziyasını qoca fəlsəfənin hüzuruna gətirir. Və eyni ustalıqla qocaman 
cəmiyyətin qart problemlərinə çağdaş həyatın al-əlvan libasını geyindirir (2, 
s.96). Cabbarlı yaradıcılığına  ədəbi və  fəlsəfi düşüncə baxımından 
yanaşdıqda, təfəkkürün hər iki sahəsində onun həqiqətən böyük imkanlara 
malik olduğu məlum olur. Cabbarlının bədii yaradıcılıq axtarışları  və ab-

---