Rəyçilər: Süleyman Əliyarlı

Rus  və  sovet  ədəbiyyatında  da  müharibədə  ölən  ermənilərin  sayı 
ziddiyyətli  göstərilir.  V.  Qurko-Kryajin  1926-cı  ildə  yazırdı  ki,  birinci 
dünya müharibəsi dövründə 300.000 qədər erməni öldü, bu qədər də erməni 
Mesopotomiyada  yollarda  öldü,  200.000  nəfər  erməni  Rusiya  qaçdı, 
400.000  nəfərə  qədər  erməni  isə  İslam  dinini  qəbul  edərək  xilas  oldu'''^ 
1959-cu  ildə  Moskvada  çapdan  çıxmış  sənədlər  külliyyatında  yazılır  ki, 
1915-1916-cı  illərdə  türklər  yüz  minlərlə  erməni  öldürdülər  və  Ərəbistan 
çöllərinə qovdular'’^ Tarixçi A. D. Noviçev isə 
1.500.0
 
erməninin  qırıldığını  ,  1.200.000  erməninin  Suriya,  İraq, 
Rusiya, İran və başqa ölkələrə köçdüyünü iddia edir'”. Göründüjm kimi, rus 
və sovet ədəbiyyatında ölən ermənilərin sayı süni surətdə artırılmışdır. 
Amerikan  alimləri  Castin  Makkarti  və  Karolin  Makkarti  bu  dövrün 
statistikasını dərindən təhlil edərək yazırlar ki, 1912-1922-ci illərdə həlak 
olan ermənilər 1,5 və 2 milyon nəfər deyil, xeyli az olmuşdur. Onlar yazırlar 
ki,  ölən  ermənilərin  sayını  deyərkən,  həlak  olan  müsəlmanları  da  nəzərə 
almaq lazımdır. Statistika göstərir ki, 600  min erməni, yanaşı 2,5 milyon 
Anadolu  müsəlmanı,  çoxları  da  türk  həlak  olmuşdur'”*.  Osmanlı 
ensiklopediyasında  isə  1915-1918-ci  illərdə ermənilərin  600.000  türkü  və 
kürdü öldürdükləri yazılır'”. 
1915-ci ilin iyununda türk hökuməti “erməni qırğınları” ilə bağlı xarici 
mətbuatda gedən yazılarla əlaqədar olaraq nota verdi. Notada heç bir erməni 
qırğını olmadığı, Bolqarıstan və Rumıniyadakı rus və ingilis konsulları və 
agentlərinin  Vama,  Sulik,  Köstəncədən  çoxlu  sayda  erməni  gənclərini 
Qafqaza,  oradanda  türk  Ermənistanına  keçirdikləri,  erməniləri 
silahlandırmaları,  ölkədə  qarışıqlıq  salmaları,  türk  əhalisini  qırmaları 
göstərildi.  Notada  konkret  faktlarla  ermənilərin  Rusiyanın  himayəsi  ilə 
quldur  dəstələri  yaratması  verildi^"“.  Ermənilərin  Türkiyəyə  qarşı  hərbi 
əməliyyatlara başlamasını Ov. Kaçaznuni də etiraf edirdi. O, yazırdı ki, fakt 
faktlığmda qalır, bu isə əsasdır, on illər əvvəllər türk hökmranlığına qarşı 
başlanan mübarizə Türkiyə ermənilərinin qovulmasına və məhvinə və türk 
Ermənistanın boşalmasına gətirdi^"'. 
“Erməni  soyqırımı”mn  beynəlxalq  münasibətlərdə  müzakirə 
edilməsində missioner təşkilatlar da müəyyən rol oynadılar. Ermənilərin ələ 
keçirilməsi və onların protestantlığı qəbul etmələri əsasən, satın almaq və 
yerli əhali ilə fərqə görə edilirdi. Protestanlığı qəbul edən ermənilərə böyük 
pul verilirdi^''^ 
246 

---

ingilis  tarixçisi  Henri  Nil  Bralsford  yazır  ki,  öz  dəhşətli  vəziyyətləri 
haqqında  car  çəkən  ermənilərin  təhlükəsizliyini  təmin  etmək  mümkün 
olmadı.  Bu  müsəlman  mənəviyyatına  sürətlə  toxundu,  türklərin  ən 
acınacaqlı  qurbanları  belə  xristian  rəğbətini  qazana  bilmədilər.  Nəticədə 
məlum oldu ki, ... türk boğazlarının polisi cəmiyyət deyil, üç əsas müttəfiq 
olacaqdıf" . 
Ermənilərin “Van-Tosp” qəzeti yazırdı ki, 1915-ci ilin aprelində ABŞ 
missionerləri ermənilərə yardım etdiləf Ankara Ortadoğu Universiteti tarix 
bölümü  başqanı,  professor  Seçil  Akgün  də  “Erməni  şorunu”  adlı 
məlaqəsində  ermənilərin  missionerlər  vasitəsi  ilə  öz  tələbələrini  lazımi 
yerlərə, o cümlədən, ABŞ-a göndərdiklərini yazıf“®. 
1916-
 
cı ildə türk hökumətinin İstanbulda “Erməni inqilabi hərəkatı və 
hökumətin  tədbirləri  haqqında”  kitabçası  dərc  olundu^"^  Kitabçada 
ermənilərin  imtiyazlı  vəziyyəti,  imperiyanı  dağıdıb  xarabalıqlarında 
müstəqil  Ermənistan  yaratmaq  istəkləri,  imperiyada  yüksək  vəzifələr 
tutması, ermənilərin Vanda və b. yerlərdə dinc türk və digər mü-, səlman 
əhalisinə divan tutması və b. məsələlərə yer verildi. 
Beləliklə, sənədlərin və faktların müqayisəli təhlili göstərir ki, müharibə 
başlayan  kimi  ermənilərin  türklərə  xəyanət  etmələri  və  müdafiəsiz  dinc 
əhaliyə  qarşı  soyqırım  törətmələri  türkləri  təhlükəsizlik  üçün  cavab 
tədbirləri  görməyə  vadar  etdi.  Müsəlmanlann  erməni  silahlı  dəstələrinə 
müqavimət göstərməsi nəticəsində hər iki tərəfdən xeyli insan həlak oldu. 
Lakin  ermənilərin  guya  1.500.000  nəfər  itirmələri  haqqında  mülahizələr 
tarixi  gerçəklikdən  uzaq  olub,  tarixi  həqiqəti  kobudcasına  təhrif  etmək 
deməkdir  və  siyasi  məqsədlər  daşıyır.  Tədqiqatçılar  “erməni  soyqırımı” 
məsələsini  siyasiləşdirmək  əvəzinə  hadisəni  adi  tarixi  hadisə  kimi  tədqiq 
etməli və müvafiq tədqiqat prinsiplərini ona da tətbiq etməlidirlər. “Erməni 
soyqırımı”  haqqında  siyasi  deyil,  elmi-tarixi  mübahisələr  aparıla  bilər. 
Tarixi  faktlar  isə  “erməni  soyqırımı”nm  olmadığını  sübut  edir.  Tarixdə 
olmayan 
hadisəni  siyasiləşdirmək  beynəlxalq  və  dövlətlərarası 
münasibətlərdə yalnız çətinlik yaradır. 
1917-
 
ci ilin oktyabr çevrilişindən.sonra hakimiyyətə gələn bolşeviklər 
Güney Qafqaz siyasətində çar Rusiyasının yeritdiyi siyasəti başqa forma və 
metodlarla 
davam 
etdirdilər. 
Bolşeviklərin 
Güney 
Qafqazda 
müstəmləkəçilik siyasətində əsas müttəfiqləri yenə də ermənilər oldu... 
247 

---

istifadə edilmiş mənbə və ədəbiyyat 
Giriş 
1.
 
Yilmaz Öztuna. Resimlerle Türkiye tarihi. istanbul, Hayat yayınlan, 
1970, s. 264-269 (286 s.). 
2.
 
Pierre Renouvin. Birinci Dünya Savaşı Tarihi (1914-1918). Cüt II. 
Ankara, Altın Kitablar Yayınevi, 1969, s. 384 (392 s.). 
3.
 
ARDTA,f 524, siy. 1. 
4.
 
ARDTA,f. 524, siy. 1, iş 67, v. 7. 
5.
 
ARDTA,/. 1, siy. 1. 
6.
 
ARDTA.f. 334, siy. 1. 
l.
 
ARDTA,f.l,siy.l,iş575. 
8.
 
ARDTA,f. 833, siy. l;f. 980, siy. 1. 
9.
 
ARDTA,f. 592, siy. 1, iş 1. 
10.
 
ARDTA,f. 513, siy. 1. 
n.ARDTA,/ 512, siy. 1. 
12.
 
ARDTA, f. 335, siy. 1, iş 1. 
13.
 
ARDTA, f. 1, siy. 1, iş 251. 
14.
 
ARDTA.f. 340, siy. 1, iş 5. 
15.
 
ARDA,/ 970, siy. 1, iş 1. 
16.
 
ARDA,/ 970, siy. 1, iş 2. 
17.
 
ARDA,/ 970, siy. 1, iş 3. 
18.
 
ARDA,/970, siy. 1, iş 3,4, 213. 
19.
 
ARDA,/ 970, siy. 1, iş 8. 
20.
 
ARDA,/ 970, siy. 1, iş 10. 
21.
 
ARDA,/ 970, siy. 1, iş 16. 
22.
 
ARDA,/ 970, siy. 1, iş 21, 22. 
23.
 
ARDA,/ 970, siy. 1, iş 30. 
24.
 
ARDA,/ 970, siy. 1. iş 138. 
25.
 
ARDA,/ 970, siy. 1, iş 20. 
26.
 
ARDA,/ 897, siy. 1, iş 29. 
27.
 
ARDA,/ 894, siy. 10, iş 31. 
28.
 
ARDA,/ 894, siy. 10, iş 34. 
29.
 
ARDA,/ 894, siy. 10, iş 43, 51, 114, 117. 
30.
 
ARDA,/ 894, siy. 10, iş 44. 
31.
 
ARDA,/ 894, siy. 10, iş 45. 
32.
 
ARDA,/ 894, siy. 10, iş 47. 
33.
 
ARDA,/ 894, siy. 1, iş 87. 
248 

---