129
(yun. Πυῤῥώνειοι ὑποτύπωσεις) və “Riyaziyyatçılara
qarşı” (yun. Πρὸς μαθηματικούς) kimi bir neçə kitabın
müəllifi idi. Bu kitablarda o şübhəçiliyin tarixi, əsasları və
nəzəriyyəsini vermişdir.
Sekstus Emprikus skeptik baxışlarını tibb elmi ilə
əlaqələndirirdi. O həm də, skeptisizmi başqa fəlsəfi
məktəblərin təlimlərindən ayırır, onlarla qarışmağa qarşı
çıxırdı. Onun əsərlərində skeptisizm ətraflı və dolğun bir
təlim kimi təqdim edilmişdir. Sekstus Emprikus
Enesidemusdan sonra skeptisizmin əsaslarını sübuta
yetirən 10 troposda yetərincə dəyişikliklər etmiş, onları
yenidən sistemləşdirmişdir.
Bilindiyi kimi digər antik düşünürlər bilginin əldə
olunmasının mümkünlüyünü iddia edirdilər. Sekstus
Empirikus
isə
şübhəçilərin
gələnəyini
(ənənəsini)
sürdürərək iddia edirdi ki, bilgi nisbidir. Ona görə də,
problemlərin çözülməsi və şeylərin mahiyyətini açmaq
cəhdlərindən çəkinmək lazımdır (3, 22). Belə olarsa, insan
kamilliyə çatmış olur. Onun fikrincə qanunlar, ənənələr,
qaydalar və vərdişlərə riayət edilməlidir. Bu sırada sağlam
düşüncəyə özəl yer də verilməlidir.
Qədim zamanlardan başlayaraq duyğular vasitəsi ilə
əldə edilən biliyin nisbiliyini və ziddiyyətli olduğunu
sübuta yetirmək istəyən düşünürlər öz dəlillərini Sekstus
Empirikusun
kitablarından
gətirirdilər.
Onun
“problemlərin həllindən çəkinmə” prinsipi tibb, fiziologiya,
zoologiya, fizika və digər elmlərdən alınmış faktlara
əsaslanırdı.
130
Mövzu ilə əlaqəli suallar:
1. Skeptisizm fəlsəfəsi hansı müddəalar əsasında
qurulmuşdur?
2. Pirrona görə şeylər hansı meyarla ölçülür?
3. Pirrona görə xoşbəxtliyə hansı yollarla çatmaq
olar?
4. Ataraksiya nədir?
5.
Timonun
şübhəçiliyi
nəyin
üzərində
qurulmuşdur?
6. Enesidemus səbəblər haqqında hansı fikirdə idi?
7. Enesidemus öz “tropos”larında nədən bəhs
etmişdir?
8. Aqrippa hansı “tropos”ları irəli sürmüşdür?
9. Sekstus Emprikus fəlsəfəsinin mahiyyəti və
əhəmiyyəti nədən ibarət olmuşdur?
Ədəbiyyat:
1. Diogenes Laertius. Lives and Opinions of Eminent
Philosophers / Translated by C. D. Yonge. London: Georg
Bell & Sons, 1915.
2. Long, A. A., 2006, From Epicurus to Epictetus:
Studies in Hellenistic and Roman Philosophy, Oxford:
Oxford University Press.
3. Mary Mills Patrick. Sextus Empiricus and Greek
Scepticism. Cambridge Deighton Bell & Co. London
George Bell & Sons, 1899.
131
4. Zeller E. Outlines of the history of Greek
philosophy. London: Longmans, Green and Co, 1886.
5. Асмус В.Ф. Античная философия. М.: Высшая
школа, 1976.
6. Секст Эмпирик. Три книги Пирроновых
положений / Перевод Н. В. Брюлловой-Шаскольской //
Секст Эмпирик. Сочинения в двух томах. Том 2. М.:
Мысль, 1976.
7. Софисты // Философия: Энциклопедический
словарь / Под ред. А.А. Ивина. М.: Гардарики. 2004.
2.3. Epikürçülük
Epikürçülük ellinizm və Roma dövrlərində ən
yayılmış fəlsəfi cərəyanlardan biri olmuşdur. Onun
yaranması Epikürün (yun. Ἐπίκουρος, m. ö. təxminən 342
– 270) adı ilə bağlıdır
70
. O, Samos adasında anadan olmuş
və daha sonra Afinaya gedərək orada “Bağ” (yun.
Κῆπος) adlanan öz fəlsəfi məktəbini yaratmışdır (7, 32).
Epikür bir çox kitabın müəllifi olmuş, ancaq onlardan
zamanımıza yalnız bəzi fraqmentlər gəlib çatmışdır.
Epikür təliminin məqsədi insanlara xoşbəxtliyin əldə
olunması və qorxu hissindən aşma yollarını göstərmək idi.
Bunun üçün də o, əfsanələrə inanmamağa və təbiəti dərk
70
Epikür fəlsəfəsini ətraflı araşdıran alimlərin sırasında azərbaycanlı Əddin
Şakirzadə də olmuşdur. Onun "Epikür" adlı monoqrafiyası Moskvada 1963-
cü ildə yayımlanmışdır və zamanımıza kimi bu sahədə ən dəyərli rusdilli
araşdırmalardan biri kimi qiymətləndirilir, ona elmi istinadlar edilir. Bu
kitabın ön sözünü isə tanınmış Azərbaycan (Sovet) alimi A. O. Makovelski
yazmışdır.
132
etməyə
çağırırdı.
Beləliklə,
Epikürün
və
onun
ardıcıllarının fəlsəfəsi fizika, kanonika və etikadan
(əxlaqdan) ibarət olmuşdur (1, 434).
Fizikasında
Epikür
Demokritin
atomlar
nəzəriyyəsini inkişaf etdirmişdir. Məsələn, Demokrit
atomların kəmiyyət, forma və fəzada
tutduğu
yerə əhəmiyyət vermişdirsə, Epikür buna daha bir
kateqoriyanı
– onların
ağırlığını da
əlavə
etmişdir.
Demokrit kimi, Epikür də düşünürdü ki, atomlar
boşluqda hərəkət edirlər. Ancaq, ondan fərqli olaraq
Epikürün fəlsəfəsində atomlar təkcə düzxətli istiqamətdə
hərəkət etmir, onlar hərəkət zamanı bu istiqamətdən
yayına bilərlər. Deməli, atomların hərəkətində əyintilər
ola bilər. (1, 439-440)
Epikür hesab edirdi ki, əgər atomların hərəkəti
yalnız düzxətli olsa, onda onlar bir-biri ilə toqquşmazlar.
Bu halda onlar eyni surətlə hərəkət edərək bir-birinə qarşı
müəyyən
məsafədə
olmalıdırlar.
Ancaq,
düzxətli
istiqamətdən yayınma baş verdikdə də onların bir-biri ilə
toqquşması və dolaşması mümkün olur. Bu səbəbdən də
dünyada hər şey yaranır.
Atomların hərəkətində əyintilərin olması ideyası
həm də Demokritin taleçiliyinə (fatalizminə) qarşı
yönəlmişdir. Məlumdur ki, Demokrit təsadüfü inkar
etmiş, təbiətdə yalnız zərurətin hökm sürməsini iddia
etmişdir (6, 62). Bu fikri də atomların yalnız düzxətli
hərəkət etməsi ilə əsaslandırmaq olardı. Epikür isə
atomların hərəkətində müəyyən hallarda əyintilərin
olması fikrini ortaya atmaqla təsadüfün də var olmasını
Dostları ilə paylaş: |